Libaas Lyrics – Kaka Ginni Kapoor Single Track Studio
Libaas Lyrics
Billo bagge billeyan da ki karengi
Bagge-bagge billeyan da ki karengi
Billo bagge billeyan da ki karengi
Ni mera maarda ubaale ang-ang ton
Ho! Ho! Ho!
Kaale je libaas di shukeenan kudi
Door-door jaave mere kaale rang ton,
Kaale je libaas di shukeenan kudi
Door-door jaave mere kaale rang ton,
Kala suit paawein jadon
Lagdi aein kehar lagge
Zehar sade dil nu chadayengi, excuse me!
Chakdi aein akh fer
Takdi aan lagda ae haske hi jaan lai jayengi
Bauteyan padakuan de ho gaye dheyan
Bhang paye chhankare veeni paayi wang ton
Ho! Ho! Ho!
Kaale je libaas di shukeenan kudi
Door-door jaave mere kaale rang ton,
Kaale je libaas di shukeenan kudi
Door-door jaave mere kaale rang ton,
Kaali oh scooty utton kala tera laptop
Kaale kaale kaale tere vaal ni
Kineyan de list ch dil rehnde todne
Ton kine ku banaune mahiwal ni,
Turdi ne pic ik karke click,
Upload kar diti aa ji samsung ton,
Ho! Ho! Ho!
Kaale je libaas di shukeenan kudi
Door-door jaave mere kaale rang ton,
Kaale je libaas di shukeenan kudi
Door-door jaave mere kaale rang ton,
Jogi nu oh kehndi mera hath dekh lai
Hath kahnu dekhu jihne muh dekheya
Jogi kehnda kanneya nu khabar nahin
Naina naal geya mera dil shekeya,
Samajh ni aundi kehde vaid kole jaiye
Kadon milugi nizaat foki-foki khang ton,
Ho! Ho! Ho!
Kaale je libaas di shukeenan kudi
Door-door jaave mere kaale rang ton,
Kaale je libaas di shukeenan kudi
Door-door jaave mere kaale rang ton,
Haale uthi oh si sau’ke munde bharde ne hauke,
Lod hi ni patlo nu make-up di
18, 19, 20 kudi injh chamki
Uttardi jandi kiwein kanj sapp’di,
Sapp ton kheyal aya ohdi akh da
Bachna aukha ae zehrile dang ton
Ho! Ho! Ho!
Kaale je libaas di shukeenan kudi
Door-door jaave mere kaale rang ton,
Kaale je libaas di shukeenan kudi
Door-door jaave mere kaale rang ton,
Dasde tu hun ki sunauni ae sazaa,
Keete mere ishq gunaah te,
Mere pind aun da je pajj chahidae
Ni main mela lagwa dau dargaah te,
Matha tek jaayin naale saure dekh jayin
Matha tek jaayin naale saure dekh jayin
Naale shak layin pakaude jehde bane bhang ton
Ho! Ho! Ho!
Kaale je libaas di shukeenan kudi
Door-door jaave mere kaale rang ton,
Kaale je libaas di shukeenan kudi
Door-door jaave mere kaale rang ton
Don’t Play Lyrics - Anne-Marie, KSI & Digital Farm Animals
Table of Contents
Don’t Play Lyrics
Don’t play games Don’t play games with my heart, ooh-wee Now the feels hit me differently When they hittin’ this deep, don’t play Don’t play, yeah, yeah Don’t play games Don’t play games with my heart, ooh-wee Now the feels hit me differently When they hittin’ this deep, don’t play Don’t play, yeah, yeah
All that time on your own with me We had fun on the 360 I helped you get a UAV Still could never get you that AC Sneakin’ in school just to get by you I’m obsessed with the scent on you Coco Chanel on your neck with your body in check Lovin’ all the time with you
But now you’ve just gone missin’ And you’re airin’ all my wishes You’re online, but still won’t listen All my time is you dismissin’ This is in no way a two-way street I’m playin’ sad and it’s on repeat Got me here hopin’ you see my Snap ‘Cause I’m not ready for us to wrap, no, woah
Don’t play games Don’t play games with my heart, ooh-wee Now the feels hit me differently When they hittin’ this deep, don’t play Don’t play, yeah, yeah Don’t play games (Don’t play games) Don’t play games with my heart, ooh-wee (With my heart) Now the feels hit me differently (Differently, differently) When they hittin’ this deep, don’t play (Don’t play) Don’t play, yeah, yeah
All the things you doin’ Yeah, I think I’ve seen it all before Seen it, seen it all before, ah Everything you’re sayin’ Yeah, I think I’ve heard it all before Yeah, heard it all before If you don’t give me your time Then I ain’t givin’ you mine, huh If you’re gonna lie Then I’ma say goodbye Every game you’re playin’ Yeah, boy, I’ve played them all before And I win them all
‘Cause now you’ve just gone missin’ And you’re airin’ all my wishes You’re online, but still won’t listen All my time is you dismissin’ This is in no way a two-way street I’m playin’ sad and it’s on repeat Got me here hopin’ you see my Snap ‘Cause I’m not ready for us to wrap, no, woah
Don’t play games Don’t play games with my heart, ooh-wee Now the feels hit me differently When they hittin’ this deep, don’t play Don’t play, yeah, yeah (Oh, yeah, yeah) Don’t play games (Don’t play games) Don’t play games with my heart, ooh-wee Now the feels hit me differently (Differently) When they hittin’ this deep, don’t play (Yeah, yeah) Don’t play, yeah, yeah
Start with the passion i’m making them rappers get on their knees while their ass is shaking i act with the gravitational pull to let em go dagger chasing then come back with an axe and staple your face and attach appraisal of name KDM,
You’re gonna be catching a cold when i be rapping the flows get agitation, come for the haters and crack all the bones, man i’m packing that force of education, and when i be ripping the facts about the masses, you place accusations
so what in the fuck in world gonna happen, asking the president of cash invasions
[Verse 2: Econ]
Aakay tum jang jab uthaav na harj koi
Fir saat he uthaav dum aur bhaag jaao naa mard koi
Na kabu mai comic aayai jab saayai bankay fir sehlay dard koi bhi
Jo chuka mai na paau na lenay waala wo karz kabhi
Thookay econ jab ye sonchay chookay ban jaau mai bhi
Wo shaayad jo beato pay gaayai jab bhi bagaayai sardi
Jo gaayak ho geeto mai jaayai jaisay nadiy mai dupkiy
Mauka ik milay jab bhi kataao sar gawaao na ji
[Verse 3: Ehan]
But if i am ripping your back, i’m flipping it upside down, i’m sick and i’m upset now
and look who what the fuck get’s crowed
Better get addicted to venom, i said i’mma kick this and get on my level i’m fed up with this particular flow i’m like a, i’m like a mastermind, go ask the grind, and cash to find to match the shine, i’m living and making em go step on it then i be heading my way and blast the mine
I’m giving a bigger dose, gotta be chopping be done with the parts and that defines,
I coming to get ‘em and then i’mma kill ‘em, when i be sick in the head i bash the mind
[Verse 4: Econ ]
Mai na wo jo mico pay chup ho
In gaayako ko chubay wo
Naukar banay meray
Laayak ho tum kiskay
Khalnaayak ho tum chup bay
Bhalay joker banay firay
Behko tum jiski bhi baaton mai
Uskay ishaaro pay naacho
Fir aankho pay pattiy bhaando tum bhi
Gulaamiy karo fir tum bhi bas unkiy ye jo deemak banay ya saanp
Bano fir tum bhi wo zombie wo jo dekhay jo bhi lay chaat
Aur agar dekhu mai fir jo koi bhi zombie lu mai sar kaat
Baraabar chalna bhi bachay seekhay na jo kahay dad aukaat
[Verse 5: Ehan]
Flow switching, you better go listen and think of the medical surgeon, I’m bringing a dope vision, i head in the kitchen and pick up a weapon and look at the sickening fork, which i’mma stick in the back of the enemy that i meet, what i mean is that, slow bitches that wannabe king of the game, that are singing again, i’m with more precision, when i cut up a bitch in the pieces I’m picking the pace and i don’t listen to whatever the dick that they be talking about me, look at your face, nobody is close to this flow, better be dope to bestow, what you know, man i be loving to get in the trouble of making ‘em go
[Verse 6: Econ]
Paday jo bhi shaagird abi
Sabi naa mard banay fir baad mai
Kahay na fir hum sabi galat de kitaab inhay
Milay jo bhi raaz humay karay fir faash unhay
Buray karam aaj humay yaad jab ye rooh dikhay
Filmay dikhay jab ye sab aaj bhi muh chupay
Rukay na kabi toh kalam hai tabi tum aa chukay
Jukay na kabi jo kalam wo sar ho par naa chupay
Ruko tum bas abhi yahi khatam meri naa baat hui
Dekho tum mazhabiy agar sachay dekho naa zaat kabi
Likho tum pathar pay jo bhi fir na chorday wo saat kabi
Raaziy wo rab bhi kab hoga jab hogiy maa tabhi
[Verse 7: Ehan]
Aj bikkay jo maslaq, sabbi ki dass din mai khaslat badalti, nafz tabbi toh maslay, katti gi nass toh nikalay khoon mera in sabbi alfazun mai, tabbi toh nammi hai bhari in aankhun mai, aur jinnay b lagay mai tinka chalun in kaatun pay, sar kaatun mai, phir baatun mai hissay insaanun mai, jab karun barbard toh naachun in saarun kitanun ki laanati mot pay, mai toh pehlay say aaya tha kabrain khod kay, mumble hai foj yeh parr sabbi yeh darain jab pakday hum kalam, ab harr kadam pay martay dumb rappers, agar phiray yeh magaz toh kardun sarr kalam.
[Verse 8: Econ]
Waneu tale kashur rap ye misaal banaev kaem
Ous yemo ne zahn yus sunchmut su saal kheanouv kaem
Behtar na econ ne khote byakh mileo yale tamis gov su feant
Copy eminem pate ralov taem
Mea yem paraan pate waaz yeman naa panun akh te raaz
Zaalim karaan bakwaas yemo thovmut bas tamekuy naaz
Khaaliy yeman yewaan saaz athe econ ye traav ya chiy gunaah
Traave be yale rap che zaaneze tale econ gov fanaah
Top cho haan pairan’ch kalash lagdi
Tahiyon hi taan dilaan da crush ban gayi
Top cho haan pairan’ch kalash lagdi
Tahiyon hi taan dilaan da crush ban gayi
Tere husn te ki tareef karaan
Tu toh kar ditta mainu insane
Tu toh kar ditta mainu insane
(Tu toh kar ditta mainu insane)
Haaye ni tainu soch soch din-raat kude
Mere dil vich uth gayi ae pain
Haaye ni tainu soch soch din-raat kude
Mere dil vich uth gayi ae pain
(Mere dil vich uth gayi ae pain)
Mere utte mardi’aan jaanu-jaanu kardi’aan
Badi kudiyan’ch mainu chakkdi nai
Main vi pura lit kudi, tu vi pura agg
Kisi horah naaal jodi meri sajdi nai
Jodi teri meri inj ke main pyasha tu hai rain
ke main pyasha tu hai rain
Haaye ni tainu soch soch din-raat kude
Mere dil vich uth gayi ae pain
Haaye ni tainu soch soch din-raat kude
Mere dil vich uth gayi ae pain
Sachi muchi pyaar mainu hoya tere naal
Baatein tattoo banwaya hoya tere naam da
Samajh ni aandi aise jaado keda kita ae
Tu phira main toh tere utton jaan warda
Mere dil di chhoori da ae baliye tere te bas blame
Baliye tere te bas blame
Haaye ni tainu soch soch din-raat kude
Mere dil vich uth gayi ae pain
Haaye ni tainu soch soch din-raat kude
Mere dil vich uth gayi ae pain
Haaye ni tainu soch soch din-raat kude
Mere dil vich uth gayi ae pain
Haaye ni tainu soch soch din-raat kude
Mere dil vich uth gayi ae pain
(Mere dil vich uth gayi ae pain)
There are things that I sing
That I’d never have the confidence to say
There are things I believe
That I only figure out when I sit down to play
The truth don’t scare me in a melody
Immortalizing my sincerity
There are things that I sing
That I’d never have the confidence to say
Like that song about my parents that I’ll never show ’em
And the ones about my exes that they don’t deserve
But when it comes to you
I’m still trying to find the words
Love too big for a love song
If I tried to sum it up, I know I’d get it wrong
Sometimes if it don’t sound right
I apologize, I just said it ’cause it rhymed
Four chords, three minutes, you never fit in it
So I just take you line by line
Ooh, ooh-ooh
I’ll be writing about you for the rest of my life
(Line by line by line by line by line) Line by line
There are things that I sing
That I’ll never have the confidence to say
Like I’m still not convinced
That I won’t be too much for you someday
Yeah, we both know the way it goes
Hear my fears all on the radio
There are things that I sing
That I’ll never have the confidence to say
Love too big for a love song
If I tried to sum it up, I know I’d get it wrong
Sometimes if it don’t sound right
I apologize, I just said it ’cause it rhymed
Four chords, three minutes, you never fit in it
So I just take you line by line
Ooh, ooh-ooh
I’ll be writing about you for the rest of my life
(Line by line by line by line by line) Line by line
I’ll be writing about you for the rest of my life
(Line by line by line by line by line) Line by line
I’ll be writing about you for the rest of my life
I know it’s complicated having all your shit on display
I appreciate the way you make it work
When it comes to you
I’m still trying to find the words
Love too big for a love song
If I tried to sum it up, I know I’d get it wrong
Sometimes if it don’t sound right
I apologize, I just said it ’cause it rhymed
Four chords, three minutes, you never fit in it
So I just take you line by line
Ooh, ooh-ooh
I’ll be writing about you for the rest of my life
(Line by line by line by line by line) Line by line
I’ll be writing about you for the rest of my life
(Line by line by line by line by line) Line by line
I’ll be writing about you for the rest of my life
Akhiyan Nu Rone Lyrics – Afsana Khan Parteek Randhawa
Akhiyan Nu Rone Lyrics
Akhiyan nu rone lage
Hanjua nu halaare
kach vangu tidak gayo
Savi sochne vichare
kach vangu tidak gayo
Savi sochne vichare
Tu ta russ ke tur gayo
Russ ke turr gayo
Tera haal puchhan maitjon taare
Ve Tu to russ ke tur gayo
Russ ke turr gayo
Tera haal puchhan maitjon taare
Tu to russ ke tur gayo
Russ ke turr gayo
Tera haal puchhan maitjon taare
Je allah mainu yaar milaave
Main pair lahun naal dhowa
Ohde jism di maar bukul
Ohde sir naal sir rakh sowan
Khuda hi hunn mainu samjha
Ki ki kismat de aa chaah ve
Khuda hi hunn mainu samjha
Ki ki kismat de aa chaah ve
Tu taan supne hi ho gayo
supne hi ho gayo
Hunn jeevan kide sahaare
Ve Tu to russ ke tur gayo
Russ ke turr gayo
Tera haal puchhan maitjon taare
Tu to russ ke tur gayo
Russ ke turr gayo
Tera haal puchhan maitjon taare
Meri kabar te naa tera hove
Teri kabar te naa mera
Saare maithon nit pucha
Kitthe maahi ae tera
Das de mainu preet sajan ve
Ki dassa main tere bare
Das de mainu preet sajan ve
Ki dassa main tere bare
Mera hassa hi kho gyo
hassa hi kho gyo
Menu mut bhi laave lare
Ve Tu to russ ke tur gayo
Russ ke turr gayo
Tera haal puchhan maitjon taare
Tu to russ ke tur gayo
Russ ke turr gayo
Tera haal puchhan maitjon taare
Bum Bum Bhole Lyrics – Rob C Prod. by AP and Spark
Bum Bum Bhole Lyrics
Rhymes Wala supplier
Miley sapp naale liar
Inki bush mein lage aag gaane itne hain fire
Thoda bohata ve main shayar
General par no Dyer
Bhari sabpe akela tera bhai nahi kaayar
Mera year chale good, jiwen hunda koi tyre
Soch ke main bolun, munda poora haiga Syre
Hua kaafi baar hurt par hua ni retire
Sirr ton leke pair tak kaala hai attire
Apaan real OG apna rap hai mehakma
Bana pehle fool par bhoola ni mehakna
Mushkilon mein rehke main seekha hai chehekna
Moh maaya dekh kabhi seekha ni behekna
4 laat waali guy, ye ni tough guy
Jitna oopar charhu, aim hota jaata high
Banta tha bholla, par nikla sapolla
Daaru peeke apni wo khud hi poll khola
Mere sheher mein saanp chhote jungle se zyaada
Inki terhi merhi baato pa ab taras ni aata
Saath Ladke hai wahee, par ladkiyan alag
Iss beat pe hard jaise charhi mujhe tharak
Bum Bum Bhole
Mere yaar sab bole
Poori poori raat veere hum nahi sote
Poori poori raat veere apaan paande rollay
Meri family hai badi u can call it a joint
Teri baatein gol gol chhote u ain’t got a point
And I’m hotter than Dubai, homie you can ask your girl
The way we doin’ each other, you can say we taking turns
She lost her way when she looked into my eyes
So, I took her home just like a wise guy
And I held her by the waist in the middle of the night
Catching her in mid sleep and we turn off the lights
After party vibes, beere dono pade bhand
Ek doosre ko pelen jaise pelta main dand
Uska karun na bharosa I ain’t got a trust fund
Wo deti mujhe brain, main deta usey Love
Bum Bum Bhole
Mere yaar sab bole
Poori poori raat veere hum nahi sote
Poori poori raat veere apaan paande rollay
Ajj ohdi meri tutti nu 3 saal ho gaye ne
Ajj ohdi meri tutti nu 3 saal ho gaye ne
Main taañ ohi, ohde vakh khyaal ho gaye ne
Main taañ ohi, ohde vakh khyaal ho gaye ne
Ohdi meri tutti nu 3 saal ho gaye ne
Ohdi meri tutti nu 3 saal ho gaye ne
Eh din ohdi zindagi da badaa khaas hunda ai
Mera es din bin daaru upvaas hunda ai
19 september chaah jode dil de.. Oye oye hoye..
19 september jode chaah kangaal ho gaye ne
Ohdi meri tutti nu 3 saal ho gaye ne
Ohdi meri tutti nu 3 saal ho gaye ne
Main hamesha paunda si oye peengh pyaar di
Oh hamesha kardi si gall vass toñ baahar di
Oh hamesha kardi si gall vass toñ baahar di
Taañhi taañ saade keete vaade, Oye oye hoye
Taañhi taañ saade keete vaade taal ho gaye ne
Ohdi meri tutti nu 3 saal ho gaye ne
Ohdi meri tutti nu 3 saal ho gaye ne
Maiñ kehnda si bach ke chal, eh duniya chajj di nahi
Oh kehndi si, eho gall teri, mainu jachdi nahi
Happy raikoti.. Oye oye hoye..
Happy raikoti khade sawaal ho gaye ne
Ohdi meri tutti nu 3 saal ho gaye ne
Ohdi meri tutti nu 3 saal ho gaye ne
Tu hai saza,
Tu hai raza
Tu nasha ,
Teri ankehon Meh Mai basa
Teri baahon ne hai kasa
Mera dil bawafa
Khud ko kiya dafa
Khushi se mai jaane kyun hoon khafa
Aur sun
Tera mujhpe koi karz nahi
Tere liye likha par kiya arz nahi
Maine ye dil ko nilami pe daala hi nahi
Toh akhir Meh usko kharidna tera farz nahi
Kayi raatein hai beetayi ye soch ke ,
Tujhe baahon Meh lo aasun tere poch ke ,
Roz ke Par lagta mujhe ye toh bahane hai
Kyunki dafnadiya Dil apni chati Noch ke
Tujhe chahun par keh na paaun
Likhun pura geet mai na gaaon
Tujhe paane se bhi pehle kho diya hai maine
Kyun
Tujhe chahun par keh na paaun
Likhun pura geet mai na gaaon
Tujhe paane se bhi pehle kho diya hai maine
Kyun Sapne mai sajao
Tu mere sath , mera dil kyun hai rawaa
Jahan tu chale , wahan behti Hawaa
Tu hi toh is tute dil ki hai Gawah
Woh galti thi meri par tu hai meri sazah
Bhaag jaaon when I know she is the one
Meri Hathon Meh rum / mere ankhon Meh gum
Kehna mushkil hai toh likhta mai geet
Haan hoon buzhdil par dikhta mai theek
Dil mohabbat karne chala
Nahi mili hai salah,
Ajnabi ti tarah
Ab meri ye kala
Mera sath chor degi toh
Teri yaadon ki hathkari hath mod degi
Aur kitni dukh ki baat ,
Tujhe pata na chalega dil tujhpe aaya tha
ek din jab tu kisi aur ki bahon Meh
Tujhe pata chalega m tere liye gaya tha
Tujhe chahun par keh na paaun
Likhun pura geet mai na gaaon
Tujhe paane se bhi pehle kho diya hai maine
Kyun Sapne mai sajao
Ankhein band hain..Jaanejaan,
Rula de mujhko.
Sapno mein hun..Main Jaanejaan,
Jaga de mujhko.
Wafa mile..To Jaanejaan,
Wafa de mujhko.
Khush hi rehna..Chal Jaanejaan
Seekha de..
Par Kyun meri jaanejaan ye tere bina,
jeena lage mujhe kuch nahi?
Main hoshon-hawaas main rehke bhi gumm
Teri palkon pe dikhe mujhe dukh nahi.
Maine kitni dafa kari hain ye koshishein,
Jaana galti ye teri nahi.
Mile jo kabhi khulke bataunga kaise ye peeta zeher ke tu meri nahi.
Tujhe chahun par keh na paaun
Likhun pura geet mai na gaaon
Tujhe paane se bhi pehle kho diya hai maine
Kyun Sapne mai sajao
Jaan jaan-e-man ne sukayi payi ae
Lock laake bulleyan de langhe koll di
Ohdi saheliyan nu puchhe ji goongi taan nahi
Kehnde naam tera laike aa bathera boldi
Oye hoye, oye hoye gal udd gayi
Pachiyan pindan de seene sool khabb gayi
Oh vaishno si jatt oh sharab de gayi
Main taan aivein darde ne taan nai puchheya
Taur ji ni rehni je jawab de gayi
Feb de mahine de gulab wargi
Aape aake jatt nu gulaab de gayi
Haan, taazgi narazgi ni saadgi teri
Teeno cheezan karan freeze jatt nu
Hunn ikko advice meri hor man lai
Rakh saahan ton vi sohniye kareeb jatt nu
(Rakh saahan ton vi sohniye kareeb jatt nu)
Oye hoye, oye hoye deal’an pakkiyan
Kar gayi ae karke blink akhiyan
Jandi hoyi smile lajawab de gayi
Main taan aivein darde ne taan ni puchheya
Taur ji ni rehni je jawab de gayi
Feb de mahine de gulab wargi
Aape aake jatt nu gulaab de gayi
Ni tu matching step mere naal karke
Jithe vi turrengi ho lala lala ni
Ho tainu moon ton salute marwa doon jattiye
Tera Singhjit pind chankoiyan wala ni
Oye hoye, oye hoye feel hand di
Laggeya ke rani jivein England di
Kohinoor aapis Punjab de gayi
Main taan aivein darde ne taan ni puchheya
Taur ji ni rehni je jawab de gayi
Feb de mahine de gulab wargi
Aape aake jatt nu gulaab de gayi
(Oye hoye, oye hoye gal udd gayi)
Main Duniya Bhula Dunga Lyrics – Rahul Jain Soham Naik
Main Duniya Bhula Dunga Lyrics
Seene se lag ja tu
Main hoon tera deewana
Mujhe tujhse milne se
Rokega kya jamaana
Chhodunga na saath tera
Chhodunga na saath tera
Main sab kuch luta dunga
Teri chahat mein
Ho dushman jamaana
Mujhe na bhulaana
Main khud ko mita dunga
Teri chahat mein
Main duniya bhula dunga
Teri chahat mein
Meri saansein, teri khushboo
Mere dil mein teri dhadkan
Meri mehfil, teri baatein
Meri aankhein, tera darpan
Bin tere kuch bhi nahi main
Bin tere kuch bhi nahi main
Main har gum utha lunga
Teri chahat mein
Tera saath chhutha
Ye waada jo toota
Main khud ko mita dunga
Teri chahat mein
Main duniya bhula dunga
Teri chahat mein
Main Tujhse Door Hun Lyrics – Shahid Mallya Ajay Jayanthi
Main Tujhse Door Hun Lyrics
Kaise yun gujaara tere baad
Mera howe, howe yaara, oh
Kaise meri dua ye kabool kare
Toota sitaara ho
Tu haath chhuda ke, jazbaat mita ke
Meri aankho se jaane kahan door gayi
Teri yaad mujhe yun tadpaati rahi
Tu sunti nahi kya karun
Main tujhse door hun
Haan main majboor hun
Khwab tere naino mein leke jiyun
Main tujhse door hun
Haan main majboor hun
Khwab tere naino mein leke jiyun
Rait ke saagar hai, aur aansu bhi peete hai
Wo ashq gire mujhse kahte hai
Behra samundar hai, tere dard mein jeeta hai
Aur behte huye mujhse kehta hai
Kahan hai wo haath jo haath mein tha
Milte the jo barhaan
Kahan hai wo shaam jo gujri yahan
Kaano mein kehti hawa
Main tujhse door hun
(Tujhse door hun)
Haan main majboor hun
(Majboor hun)
Main tujhse door hun
(Tujhse door hun)
Haan main majboor hun
(Majboor hun)
Ehsaas tere hai saath mein harsu
Main tujhse door hun
(Tujhse door hun)
Haan main majboor hun
(Majboor hun)
Ke ghum huye hai wo raaste
Jo mujh tak aaye the laut ke
Bechain hui hai ye karwatein
Suna pada tujh bin sirhaana
Main tujhse door hun
Haan main majboor hun
Khwab tere naino mein leke jiyun
Main tujhse door hun
Haan main majboor hun
Main tujhse door hun
Haan main majboor hun
Purse ni leke ditta mainu tu Prada ton
Har vaar sohneya dil todd dinna sadda kyun
Milan ni aanda kudi, kado di bulandi aa
Yaara kollon baithe tainu yaad vi na aandi aa
Hove tu ohde da hi rukka rukka bol de
Zidde di jubaan mang lai
Ho Chaar Chudiyaan
Chaar Chudiyaan sone di aa mangi ae
Main kehda mang layi
Chaar Chudiyaan sone di aa mangi ae
Main kehda mang layi
Oye hoye, oh ,main kehda mang layi
Ve Nikk mutiyaar da tu daily dil todd de
Oh yaar tere naam horan naal jod de
Yaari ton relation’ch aayi teri naar ve
Darr lage bhull na jaave tu mera pyaar ve
Ek suit hi taan ankh aa dewaon nu
Keda main dukaan mang layi
Chaar Chudiyaan sone di aa mangi ae
Main kehda mang layi
Chaar Chudiyaan sone di aa mangi ae
Main kehda mang layi
Oye hoye, oh ,main kehda mang layi
Tere hi sahaareyan baithe aa kanware
Yaara saddi nibhi jandi gallan de sahaare
Taare deyan mare aa, gini gayi jaaiye laare aa
Assi teri wait’ch aa tereyan nazaare
Ho tere mere baare
Ho tere mere baare lok saare jaan de
Main taan hi shehar-E-aam mang layi
Chaar Chudiyaan sone di aa mangi ae
Main kehda mang layi
Ho, Chaar Chudiyaan sone di aa mangi ae
Main kehda mang layi
Oye hoye, oh ,main kehda mang layi
Tere aur mere pyaar ka daur hoga
Tere dil pe mera joor hoga
Tere haatho mein mere naam ke kangan honge
Aur gully gully mein shoor hoga
Monster Lyrics – Emelie Hollow Half the Story (Chapter One)
Monster Lyrics
Painted a picture, I wanted to make sure that
Everything’s perfect, the trouble is worth it, I
I almost believed it, I blinded myself with lies
And now it’s so obvious you never wanted us
And all this time I have tried
To make sure you’re doing fine
So why’d you make me feel like I was a monster?
You made me believe that I didn’t want you
But I never tried to shut you down
Now didn’t I tell you that I did, I did it all for you?
Still made me feel like I was a monster
I was a monster
Years down the line everything will be fine, I know (Mm, mm)
Maybe we’ll laugh and pretend that nothing happened? Oh (Mm, mm)
But I’ll lie if I said I don’t think of you all the time (Mm, mm)
But steady and slowly, a little less lonely now (Mm, mm)
And all this time I have tried
To make sure you’re doing fine
So why’d you make me feel like I was a monster? (Ah-ah-ah)
You made me believe that I didn’t want you (Ah-ah-ah)
But I never tried to shut you down
Now didn’t I tell you that I did, I did it all for you?
Still made me feel like I was a monster
I was a monster
(Ah-ah-ah)
I was a monster
(Ah-ah-ah)
Why’d you make me feel like I was a monster?
Yeah, you made me believe that I didn’t want you (Ah-ah-ah)
But I never tried to shut you down
Now didn’t I tell you that I did, I did it all for you?
Still made me feel like I was a monster
I was a monster
I’m doing okay
That’s what you’re supposed to say right?
Moving on too fast is alright, anyway
You’ve made up your mind
I’m caught of guard, I lost my defense
Like nothing’s ever gonna make sense anyway
I save a little room for you
I know you don’t want me to
It makes me feel better
I don’t know what else to do
To get me through this
I don’t wanna be angry
I don’t wanna be sad
But you left me a million feelings I never knew that I had
You say you wanna end better
And not just end in a fight
But when you’re breaking a heart
There’s no way you can break it right
The decision is yours
You made a choice and you are so right
That who you want to have in your life isn’t me
I got to see you unfold
And learn about a world in you that you had molded
It’s beautiful but I can’t hold it, I never could
I save a little room for you
I know I don’t want me to
But it makes me feel better
I don’t know what else to do
To get me through this
And I don’t wanna be angry
I don’t wanna be sad
But you left me a million feelings I never knew that I had
You say you wanna end better
And not just end in a fight
But when you’re breaking a heart
There’s no way you can break it right
And you, you didn’t even let me try
To fix you up again
Before you said our last goodbye
And I don’t wanna be angry
I don’t wanna be sad
But you left me a million feelings that I never knew that I had
You say you wanna end better
And not just end in a fight
But when you’re breaking a heart
There’s no way you can break it right
There’s no way you can break it right, no
There’s no way you can break it right, no
There’s no way you can break it right
There’s no way you can break it right
Half the Story (Chapter One) Album Tracklist | Emelie Hollow Lyrics
Don’t Leave Me Now Lyrics
I put on a show for you
Made it so easy to
Give up myself for you
That’s all on me
But didn’t I play it good?
Better than you ever thought I would
I did everything I could
Just blame it on me
And I tell myself everyday that it’s not enough
But you’re everything that is me, everything I’ve got
So don’t leave me now
Though that’s what you wanna do
Nothing’s forever, I know, but I need you
So don’t leave me now
I know it’s been hard for you
But it’s hard for me too
I deserve better
But don’t leave me now
Don’t leave me now
I wish we had stayed just friends
‘Cause my broken heart won’t mend
I don’t wanna start again
With someone new
Now, what about the trust
That I had in you because
I bet it all on us
I thought you did too
And I tell myself everyday that it’s not enough
But you’re everything that is me, everything I’ve got
So don’t leave me now
Though that’s what you wanna do
Nothing’s forever, I know, but I need you
So don’t leave me now
I know it’s been hard for you
But it’s hard for me too
I deserve better
But don’t leave me now
You’re saying that you kiss me, but you’re talking
Isn’t it ironic?
You’re saying that there’s no way I can stop it
But I gotta drop it, yeah
In this moment
Oh, it’s only in your mind
All I know is
Baby, what’s yours is mine
Irrational fears are calling
Irrational tears are falling
Baby, I swear, I promise
That I will talk you down
Make believe while you’re walking
Making no sense you’re talking
Baby, I swear I’m on it
That I will talk you down
You think that I might with you breaking
But let me break it to you
You’d have to do more damage than panic
Like I would ever lose you, woah-oah-oah
In this moment
Oh, it’s only in your mind
All I know is
Baby, what’s yours is mine
Irrational fears are calling
Irrational tears are falling
Baby, I swear, I promise
That I will talk you down
Make believe while you’re walking
Making no sense you’re talking
Baby, I swear I’m on it
That I will talk you down
Talk you down
Talk you down
Talk you down
That I will talk you down
Talk you down (Talk you down)
Talk you down (I’ll talk you down)
Talk you down
That I will talk you down
You think that I might with you breaking
Well, let me break it to you
Oh, irrational fears are calling
Irrational tears are falling
Baby, I swear, I promise
That I will talk you down
Make believe while you’re walking
Making no sense you’re talking
Baby, I swear I’m on it
That I will talk you down
Talk you down
Talk you down
Talk you down (Talk you down)
That I will talk you down
Talk you down
Talk you down
Talk you down (Talk you down)
That I will talk you down
Chup chup si baatein Tup tup si aankhein Dekhe tera rashta
Jab saath tha nibhana, bewajah jaana Door tune humko kar diya Chand todd ke toh tere liye hum na la sake Par hatheli par tera naam hai hum likha chuke Phir kaise hai faashle
Hum milenge toh pyaar phir se ho jaayega Door rah ke bata na kaun kisko samjhayega Din aache honge, sapne sachhe honge Baat aage badhi toh, do bachhe honge Phir meri jaana gaunga ye gaana Dekh kar jalega tujhko mujhko ye jamaana
Dhakk-dhak vaade Dhak-dhak iradein Tabaah hai ya koi hai saja
Tujhko roz ye pukaara Tune hai nakaara Iraade mere phir bhi hai rawan Taaron ki chanw mein toh tujhko hum na bitha sake Par tujhpe gaane likh ke hum sabko hai suna chuke Phir mita do na faashle
Hum milenge toh pyaar phir se ho jaayega Door rah ke bata na kaun kisko samjhayega Din aache honge, sapne sachhe honge Baat aage badhi toh, do bachhe honge Phir meri jaana gaunga ye gaana Dekh kar jalega tujhko mujhko ye jamaana
Milna tha us maidaan mein, kahan ho tum? Aa pahunche hum yahan pe, kahan ho tum? Kahan ho tum? Kahan ho tum? Oo..
Hum milenge toh pyaar phir se ho jaayega Door rah ke bata na kaun kisko samjhayega Din aache honge, sapne sachhe honge Baat aage badhi toh, do bachhe honge Phir meri jaana gaunga ye gaana Dekh kar jalega tujhko mujhko ye jamaana
जब साथ था निभाना, बेवजह जाना दूर तूने हमको कर दिया चाँद तोड़ के तो तेरे लिए हम न ला सके पर हथेली पर तेरा नाम है हम लिखा चुके फिर कैसे है फासले
हम मिलेंगे तो प्यार फिर से हो जाएगा दूर रह के बता ना कौन किसको समझाएगा दिन अच्छे होंगे, सपने सच्चे होंगे बात आगे बढ़ी तो, दो बच्चे होंगे फिर मेरी जाना गाऊँगा ये गाना देख कर जलेगा तुझको मुझको ये जमाना
धक्क-धक वादे धक-धक इरादे तबाह है या कोई है सजा
तुझको रोज़ ये पुकारा तूने है नकारा इरादे मेरे फिर भी है रवान तारों की चाँदनी में तो तुझको हम न बिठा सके पर तुझपे गाने लिख के हम सबको है सुना चुके फिर मिटा दो ना फासले
हम मिलेंगे तो प्यार फिर से हो जाएगा दूर रह के बता ना कौन किसको समझाएगा दिन अच्छे होंगे, सपने सच्चे होंगे बात आगे बढ़ी तो, दो बच्चे होंगे फिर मेरी जाना गाऊँगा ये गाना देख कर जलेगा तुझको मुझको ये जमाना
मिलना था उस मैदान में, कहाँ हो तुम? आ पहुँचे हम यहाँ पे, कहाँ हो तुम? कहाँ हो तुम? कहाँ हो तुम? ओओ..
हम मिलेंगे तो प्यार फिर से हो जाएगा दूर रह के बता ना कौन किसको समझाएगा दिन अच्छे होंगे, सपने सच्चे होंगे बात आगे बढ़ी तो, दो बच्चे होंगे फिर मेरी जाना गाऊँगा ये गाना देख कर जलेगा तुझको मुझको ये जमाना
Hum Milenge (English Translation)
Silent little talks Tiny little eyes I watch your path
When we were together, I promised to stay, but you left for no reason You pushed me away I couldn’t bring the moon for you, but I have written your name on my palm Then, how are there distances?
When we meet, love will happen again Staying apart, who will explain to whom? Good days will come, dreams will come true If things move forward, there will be two children Then, my love, I will sing this song Watching this world, both you and I will burn with jealousy
Heartbeats of promises Heartbeats of intentions Is it destruction or is someone being punished?
I called you every day But you refused Yet, my intentions remain steadfast In the moonlight, I couldn’t make you sit by me But I’ve written songs for you and shared them with everyone So, erase the distances
When we meet, love will happen again Staying apart, who will explain to whom? Good days will come, dreams will come true If things move forward, there will be two children Then, my love, I will sing this song Watching this world, both you and I will burn with jealousy
I was supposed to meet you in that field, where are you? I’ve arrived here, where are you? Where are you? Where are you? Oh…
When we meet, love will happen again Staying apart, who will explain to whom? Good days will come, dreams will come true If things move forward, there will be two children Then, my love, I will sing this song Watching this world, both you and I will burn with jealousy
Kala Jora Lyrics – Jonita Gandhi Badshah, Lockdown Album
Kala Jora Lyrics
(Kala jora paya)
(Kala jora paya)
Eh rang kadhe ni paya
Kadhe pa ke ni ajmaya
Eh rang kadhe ni paya
Kadhe pa ke ni ajmaya
Ajj kala jora paya
Teri farmaish te
Ajj kala jora paya
Teri farmaish te
(Kala jora paya)
(Kala jora paya)
Dress teri kali kali
Kurti hai jali wali
Chamke tu baby
Jaise hoti diwali wali
Mujhe hit karre
Scene poora lit karre
Tu nahi to sabh kuch lage khali khali
Tu authentic baki saari jali jali
Charche hain tere mumbai se mohali
16 saal purani tu daru lage
Sip sip karke main pee lu poori pyali
Lage badi pyari pyari
Husn ki att ae
Jabh se hai dekha tujhe
Ram kasam mari gayi meri matt ae
Pal vich dil kadd firde
Khabaran lagan na deve
Mukhde te til kala
Najaran lagan na deve
Pal vich dil kadd firde
Khabaran lagan na deve
Mukhde te til kala
Najaran lagan na deve
Ajj najaran yaar milawan
Ik pal na akh chamkawan
Ajj najaran yaar milawan
Ik pal na akh chamkawan
Ajj kala jora paya
Teri farmaish te
Ajj kala jora paya
Teri farmaish te
Ajj kala jora paya
Teri farmaish te
(Ajj Kala jora paya)
(Ajj Kala jora paya)
It’s your boy baadshah!
(Ajj Kala jora paya)
Jonita!
Tanha main is kadar rahne laga hoon
Khaalipan se bilkul bharne laga hoon
Tanha main is kadar rahne laga hoon
Khaalipan se bilkul bharne laga hoon
Sukoon deta hai ye andhera mujhko
Roshni ke khayal se bhi darne laga hoon
Tanha main is kadar rahne laga hoon
Khaalipan se bilkul bharne laga hoon
Aisa kyun ho raha tere jaane ke baad
Jinda hoon isse inkaar karne laga hoon
Aisa kyun ho raha tere jaane ke baad
Jinda hoon isse inkaar karne laga hoon
Sukoon deta hai ye andhera mujhko
Roshni ke khayal se bhi darne laga hoon
Tanha main is kadar rahne laga hoon
Khaalipan se bilkul bharne laga hoon
Tanha main is kadar rahne laga hoon
Khaalipan se bilkul bharne laga hoon
Meharbaan-saahebaan humare arkestra ka programme karwaane ke liye Shukla Gas agency ko tahe-dil se shukriyada karta hun-karta hun! Pesh-E-khidmat hai Laalam laal gul anaar
Gore gore more saiyan
Kaanse ke katore saiyan
Dekho jab jiya lalchaye
Jab tak lelu na balleyan
Hargiz ghar se mat nikalna
Saiyaan, ho saiyaan
Ho saiyaan shautano se
Bhare saare UP ke bazaar
Saiyaan shautano se
Bhare saare UP ke bazaar
More saiyan ki mehak rahi si saiyan saiyan
More saiyan itra ki sisi saiyan, saiyan
More saiyan ki rakt badaami saiyan, saiyan
More saiyan ki baat kimaami saiyan, saiyan
Saiyan aajkan ke gulab
Ujle taaz ki mehraab
(Ujle taaz ki mehraab)
Saiyan aajkan ke gulab
Ujle taaz ki mehraab
Saiyan ji ki kad-kaathi ka
Saara UP dekhe khwaab
(Saara UP dekhe khwaab)
Pal mein gussa, pal mein pyaar
Sange lad jaati deewar
(Pal mein gussa, pal mein pyaar
Sange lad jaati deewar)
Jab tak lelu na balleyan
Hargiz ghar se mat nikalna
Saiyaan, haaye-haaye-haaye
Ho saiyaan shautano se
Bhare saare UP ke bazaar
Saiyaan shautano se
Bhare saare UP ke bazaar
Saiyaan shautano se
Bhare saare UP ke bazaar
Saiyaan shautano se
Bhare saare UP ke bazaar
(Saiyaan shautano se
Bhare saare UP ke bazaar
Saiyaan shautano se
Bhare saare UP ke bazaar
Saiyaan shautano se
Bhare saare UP ke bazaar)
Pyaar tera kare majboor sanam
Wafa di te gal badi door sanam
(Door sanam)
Pyaar tera kare majboor sanam
Wafa di te gal badi door sanam
Qubool a, qubool a, qubool a
Mainu teri bewayafi vi qubool a
Fizool a, fizool a, fizool a
Meri tere bina zindagi fizool a
Qubool a, qubool a, qubool a
Mainu teri bewayafi vi qubool a
Qubool a, qubool a, qubool a
Mainu teri bewafaai vi qubool a
Fizool a, fizool a, fizool a
Meri tere bina zindagi fizool a
Mainu lagge duniya te tere layi hi aayi aa ve
Bhull gayi main khud nu te
Bhull gayi khudaaiyan ve
Mainu manzoor Jaani teriyaan buraiyan ve
Par manzoor hai ni teriyan judaaiyan ve
Rasool a, rasool a, rasool a
Tu mera Allah Maula Wali tu rasool a
Qubool a, qubool a, qubool a
Mainu teri bewafaai vi qubool a
Fizool a, fizool a, fizool a
Meri tere bina zindagi fizool a
I Hate New Years Lyrics – Sik World Prod. by Jurrivh
I Hate New Years Lyrics
It’s January 1st, 2021
And I’m in my feelings
And I just wanna rap
Fuck a hook
Yeah, why do I feel like I’m depressed?
I feel like my whole life is a motherfucking stress
Sometimes I see the news and wish that I could die next
It’s a crippling feeling that most could never digest
Every January first I don’t wanna wake up
That’s the day I met this girl who totally fucked me up
Mentally, the PTSD hurts and all of it sucks
It left a hole in my chest, that money can’t cover up
Was never enough, I felt it deep in my bones
Always feeling disconnected, always glued to my phone
Tired of fakes friends, I cut them off, so now I’m alone
They don’t love me for me, they only love me ’cause I’m known
I got fans who support me and wanna see me win
But I feel like a loser, I’ma need a bottle of gin
I made a million dollars but there’s nothing to give
If there’s a god, tell me, where has he been?
I been searching for real
Every new years, I get in my feels
‘Cause I hate the way that I fucking feel
I got scars that don’t heal
It’s a new year, but it’s the same pain in my heart
And that’s a hurt thats gon’ stick with me still
I wonder if real love is something that I can find
In a world full a fakes who keep wasting my time
I been questioning my faith
And I’m losing my mind
If god is real then
Show me a sign
धरोवाच – भगवन्परमेशान भक्तिरव्यभिचारिणी । प्रारब्धं भुज्यमानस्य कथं भवति हे प्रभो ।।1।।
श्री पृथ्वी देवी ने पूछा –
हे भगवन ! हे परमेश्वर ! हे प्रभो ! प्रारब्धकर्म को भोगते हुए मनुष्य को एकनिष्ठ भक्ति कैसे प्राप्त हो सकती है?(1)
श्रीविष्णुरुवाच – प्रारब्धं भुज्यमानो हि गीताभ्यासरतः सदा । स मुक्तः स सुखी लोके कर्मणा नोपलिप्यते ।।2।।
श्री विष्णु भगवान बोले –
प्रारब्ध को भोगता हुआ जो मनुष्य सदा श्रीगीता के अभ्यास में आसक्त हो वही इस लोक में मुक्त और सुखी होता है तथा कर्म में लेपायमान नहीं होता |(2)
महापापादिपापानि गीताध्यानं करोति चेत् । क्वचित्स्पर्शं न कुर्वन्ति नलिनीदलमम्बुवत् ।।3।।
जिस प्रकार कमल के पत्ते को जल स्पर्श नहीं करता उसी प्रकार जो मनुष्य श्रीगीता का ध्यान करता है उसे महापापादि पाप कभी स्पर्श नहीं करते |(3)
जहाँ श्रीगीता प्रवर्तमान है वहाँ सभी देवों, ऋषियों, योगियों, नागों और गोपालबाल श्रीकृष्ण भी नारद, ध्रुव आदि सभी पार्षदों सहित जल्दी ही सहायक होते हैं |(5)
जो मनुष्य गीता के दस, सात, पाँच, चार, तीन, दो, एक या आधे श्लोक का पाठ करता है वह अवश्य दस हजार वर्ष तक चन्द्रलोक को प्राप्त होता है | गीता के पाठ में लगे हुए मनुष्य की अगर मृत्यु होती है तो वह (पशु आदि की अधम योनियों में न जाकर) पुनः मनुष्य जन्म पाता है |(15,16)
गीताभ्यासं पुनः कृत्वा लभते मुक्तिमुत्तमाम्। गीतेत्युच्चारसंयुक्तो म्रियमाणो गतिं लभेत्।।17।।
(और वहाँ) गीता का पुनः अभ्यास करके उत्तम मुक्ति को पाता है | ‘गीता’ ऐसे उच्चार के साथ जो मरता है वह सदगति को पाता है |
शौनक ऋषि बोलेः हे सूत जी ! अति पूर्वकाल के मुनि श्री व्यासजी के द्वारा कहा हुआ तथा श्रुतियों में वर्णित श्रीगीताजी का माहात्म्य मुझे भली प्रकार कहिए |(1)
जिसने सदैव अभ्यासयोग से गीता का ज्ञान सुना नहीं है फिर भी जो मोक्ष की इच्छा करता है वह मूढात्मा, बालक की तरह हँसी का पात्र होता है |(9)
ये श्रृण्वन्ति पठन्त्येव गीताशास्त्रमहर्निशम्। न ते वै मानुषा ज्ञेया देवा एव न संशयः।।10।।
जो रात-दिन गीताशास्त्र पढ़ते हैं अथवा इसका पाठ करते हैं या सुनते हैं उन्हें मनुष्य नहीं अपितु निःसन्देह देव ही जानें |(10)
मलनिर्मोचनं पुंसां जलस्नानं दिने दिने। सकृद् गीताम्भसि स्नानं संसारमलनाशनम्।।11।।
हर रोज जल से किया हुआ स्नान मनुष्यों का मैल दूर करता है किन्तु गीतारूपी जल में एक बार किया हुआ स्नान भी संसाररूपी मैल का नाश करता है |(11)
गीताशास्त्रस्य जानाति पठनं नैव पाठनम्। परस्मान्न श्रुतं ज्ञानं श्रद्धा न भावना।।12।। स एव मानुषे लोके पुरुषो विड्वराहकः। यस्माद् गीतां न जानाति नाधमस्तत्परो जनः।।13।।
जो मनुष्य स्वयं गीता शास्त्र का पठन-पाठन नहीं जानता है, जिसने अन्य लोगों से वह नहीं सुना है, स्वयं को उसका ज्ञान नहीं है, जिसको उस पर श्रद्धा नहीं है, भावना भी नहीं है, वह मनुष्य लोक में भटकते हुए शूकर जैसा ही है | उससे अधिक नीच दूसरा कोई मनुष्य नहीं है, क्योंकि वह गीता को नहीं जानता है |
योगियों के स्थान में, सिद्धों के स्थान में, श्रेष्ठ पुरुषों के आगे, संतसभा में, यज्ञस्थान में और विष्णुभक्तोंके आगे गीता का पाठ करने वाला मनुष्य परम गति को प्राप्त होता है |(17)
गीतापाठं च श्रवणं यः करोति दिने दिने। क्रतवो वाजिमेधाद्याः कृतास्तेन सदक्षिणाः।।18।।
जो गीता का पाठ और श्रवण हर रोज करता है उसने दक्षिणा के साथ अश्वमेध आदि यज्ञ किये ऐसा माना जाता है |(18)
गीताऽधीता च येनापि भक्तिभावेन चेतसा। तेन वेदाश्च शास्त्राणि पुराणानि च सर्वशः।।19।।
जिसने भक्तिभाव से एकाग्र, चित्त से गीता का अध्ययन किया है उसने सर्व वेदों, शास्त्रों तथा पुराणों का अभ्यास किया है ऐसा माना जाता है |(19)
यः श्रृणोति च गीतार्थं कीर्तयेच्च स्वयं पुमान्। श्रावयेच्च परार्थं वै स प्रयाति परं पदम्।।20।।
जो मनुष्य स्वयं गीता का अर्थ सुनता है, गाता है और परोपकार हेतु सुनाता है वह परम पद को प्राप्त होता है |(20)
गीता, गंगा, गायत्री, सीता, सत्या, सरस्वती, ब्रह्मविद्या, ब्रह्मवल्ली, त्रिसंध्या, मुक्तगेहिनी, अर्धमात्रा, चिदानन्दा, भवघ्नी, भयनाशिनी, वेदत्रयी, परा, अनन्ता और तत्त्वार्थज्ञानमंजरी (तत्त्वरूपी अर्थ के ज्ञान का भंडार) इस प्रकार (गीता के) अठारह नामों का स्थिर मन से जो मनुष्य नित्य जप करता है वह शीघ्र ज्ञानसिद्धि और अंत में परम पद को प्राप्त होता है | (30,31,32)
यद्यत्कर्म च सर्वत्र गीतापाठं करोति वै। तत्तत्कर्म च निर्दोषं कृत्वा पूर्णमवाप्नुयात्।।33।।
मनुष्य जो-जो कर्म करे उसमें अगर गीतापाठ चालू रखता है तो वह सब कर्म निर्दोषता से संपूर्ण करके उसका फल प्राप्त करता है | (33)
भरतखण्ड में चार वर्णों में मनुष्य देह प्राप्त करके भी जो अमृतस्वरूप गीता नहीं पढ़ता है या नहीं सुनता है वह हाथ में आया हुआ अमृत छोड़कर कष्ट से विष खाता है | किन्तु जो मनुष्य गीता सुनता है, पढ़ता तो वह इस लोक में गीतारूपी अमृत का पान करके मोक्ष प्राप्त कर सुखी होता है | (37, 38)
जनैः संसारदुःखार्तैर्गीताज्ञानं च यैः श्रुतम्। संप्राप्तममृतं तैश्च गतास्ते सदनं हरेः।।39।।
संसार के दुःखों से पीड़ित जिन मनुष्यों ने गीता का ज्ञान सुना है उन्होंने अमृत प्राप्त किया है और वे श्री हरि के धाम को प्राप्त हो चुके हैं | (39)
गीता के अर्थ को परम आदर से सुनकर जो आनन्दवान नहीं होता वह मनुष्य प्रमाद के कारण इस लोक में फल नहीं प्राप्त करता है किन्तु व्यर्थ श्रम ही प्राप्त करता है | (42)
गीता का सनातन माहात्म्य मैंने कहा है | गीता पाठ के अन्त में जो इसका पाठ करता है वह उपर्युक्त फल को प्राप्त होता है | (45)
इति श्रीवाराहपुराणोद्धृतं श्रीमदगीतामाहात्म्यानुसंधानं समाप्तम् | इति श्रीवाराहपुराणान्तर्गत श्रीमदगीतामाहात्म्यानुंसंधान समाप्त |
गीता में श्रीकृष्ण भगवान के नामों के अर्थ
अनन्तरूप – जिनके अनन्त रूप हैं वह |
अच्युत – जिनका कभी क्षय नहीं होता, कभी अधोगति नहीं होती वह |
अरिसूदन – प्रयत्न के बिना ही शत्रु का नाश करने वाले |
कृष्ण – ‘कृष्’- सत्तावाचक है | ‘ण’ आनन्दवाचक है | इन दोनों के एकत्व का सूचक परब्रह्म भी कृष्ण कहलाता है |
केशव – क माने ब्रह्म को और ईश – शिव को वश में रखने वाले |
केशिनिषूदन – घोड़े का आकार वाले केशि नामक दैत्य का नाश करने वाले |
कमलपत्राक्ष – कमल के पत्ते जैसी सुन्दर विशाल आँखों वाले |
गोविन्द – गो माने वेदान्त वाक्यों के द्वारा जो जाने जा सकते हैं |
जगत्पति – जगत के पति |
जगन्निवास – जिनमें जगत का निवास है अथवा जो जगत में सर्वत्र बसे हुए है |
जनार्दन – दुष्ट जनों को, भक्तों के शत्रुओं को पीड़ित करने वाले |
देवदेव – देवताओं के पूज्य |
देववर – देवताओं में श्रेष्ठ |
पुरुषोत्तम – क्षर और अक्षर दोनों पुरुषों से उत्तम अथवा शरीररूपी पुरों में रहने वाले पुरुषों यानी जीवों से जो अति उत्तम, परे और विलक्षण हैं वह |
भगवान – ऐश्वर्य, धर्म, यश, लक्ष्मी, वैराग्य और मोक्ष… ये छः पदार्थ देने वाले अथवा सर्व भूतों की उत्पत्ति, प्रलय, जन्म, मरण तथा विद्या और अविद्या को जानने वाले |
भूतभावन – सर्वभूतों को उत्पन्न करने वाले |
भूतेश – भूतों के ईश्वर, पति |
मधुसूदन – मधु नामक दैत्य को मारने वाले |
महाबाहू – निग्रह और अनुग्रह करने में जिनके हाथ समर्थ हैं वह |
माधव – माया के, लक्ष्मी के पति |
यादव – यदुकुल में जन्मे हुए |
योगवित्तम – योग जानने वालों में श्रेष्ठ |
वासुदेव – वासुदेव के पुत्र |
वार्ष्णेय – वृष्णि के ईश, स्वामी |
हरि – संसाररूपी दुःख हरने वाले |
अर्जुन के नामों के अर्थ
अनघ – पापरहित, निष्पाप |
कपिध्वज – जिसके ध्वज पर कपि माने हनुमान जी हैं वह |
कुरुश्रेष्ठ – कुरुकुल में उत्पन्न होने वालों में श्रेष्ठ |
कुरुनन्दन – कुरुवंश के राजा के पुत्र |
कुरुप्रवीर – कुरुकुल में जन्मे हुए पुरुषों में विशेष तेजस्वी |
कौन्तेय – कुंती का पुत्र |
गुडाकेश – निद्रा को जीतने वाला, निद्रा का स्वामी अथवा गुडाक माने शिव जिसके स्वामी हैं वह |
धनंजय – दिग्विजय में सर्व राजाओं को जीतने वाला |
धनुर्धर – धनुष को धारण करने वाला |
परंतप – परम तपस्वी अथवा शत्रुओं को बहुत तपाने वाला |
पार्थ – पृथा माने कुंती का पुत्र |
पुरुषव्याघ्र – पुरुषों में व्याघ्र जैसा |
पुरुषर्षभ – पुरुषों में ऋषभ माने श्रेष्ठ |
पाण्डव – पाण्डु का पुत्र |
भरतश्रेष्ठ – भरत के वंशजों में श्रेष्ठ |
भरतसत्तम – भरतवंशियों में श्रेष्ठ |
भरतर्षभ – भरतवंशियों में श्रेष्ठ |
भारत – भा माने ब्रह्मविद्या में अति प्रेमवाला अथवा भरत का वंशज |
महाबाहु – बड़े हाथों वाला |
सव्यसाचिन् – बायें हाथ से भी सरसन्धान करने वाला
Shrimad Bhagwat Geeta ( सम्पूर्ण श्रीमद् भगवदगीता )
महाभारत युद्ध आरम्भ होने के ठीक पहले भगवान श्रीकृष्ण ने अर्जुन को जो उपदेश दिया वह श्रीमद्भगवदगीता के नाम से प्रसिद्ध है। यह महाभारत के भीष्मपर्व का अंग है। गीता में 18 अध्याय और 700 श्लोक हैं। श्रीमद्भगवदगीता के रचैता महर्षि वेदव्यास थे तथा इन्होंने इसे संस्कृत में लिखा था परंतु हम आपको नीचे हर एक श्लोक का अनुवाद हिन्दी में करके देंगे ताकि आपको भलीभांति समझ में आए
धर्म
सनातन धर्म
लेखक
वेदव्यास
भाषा
संस्कृत
अवधि
1st-millennium BCE
अध्याय
18
श्लोक/आयत
700
गीता की गणना प्रस्थानत्रयी में की जाती है, जिसमें उपनिषद् और ब्रह्मसूत्र भी सम्मिलित हैं। अतएव भारतीय परम्परा के अनुसार गीता का स्थान वही है जो उपनिषद् और धर्मसूत्रों का है। उपनिषदों को गौ (गाय) और गीता को उसका दुग्ध कहा गया है। इसका तात्पर्य यह है कि उपनिषदों की जो अध्यात्म विद्या थी, उसको गीता सर्वांश में स्वीकार करती है। उपनिषदों की अनेक विद्याएँ गीता में हैं। जैसे, संसार के स्वरूप के संबंध में अश्वत्थ विद्या, अनादि अजन्मा ब्रह्म के विषय में अव्ययपुरुष विद्या, परा प्रकृति या जीव के विषय में अक्षरपुरुष विद्या और अपरा प्रकृति या भौतिक जगत के विषय में क्षरपुरुष विद्या। इस प्रकार वेदों के ब्रह्मवाद और उपनिषदों के अध्यात्म, इन दोनों की विशिष्ट सामग्री गीता में संनिविष्ट है। उसे ही पुष्पिका के शब्दों में ब्रह्मविद्या कहा गया है।
महाभारत के युद्ध के समय जब अर्जुन युद्ध करने से मना करते हैं तब श्री कृष्ण उन्हें उपदेश देते है और कर्म व धर्म के सच्चे ज्ञान से अवगत कराते हैं। श्री कृष्ण के इन्हीं उपदेशों को “भगवत गीता” नामक ग्रंथ में संकलित किया गया है।
इस सेना में बड़े-बड़े धनुषों वाले तथा युद्ध में भीम और अर्जुन के समान शूरवीर सात्यकि और विराट तथा महारथी राजा द्रुपद, धृष्टकेतु और चेकितान तथा बलवान काशीराज, पुरुजित, कुन्तिभोज और मनुष्यों में श्रेष्ठ शैब्य, पराक्रमी, युधामन्यु तथा बलवान उत्तमौजा, सुभद्रापुत्र अभिमन्यु और द्रौपदी के पाँचों पुत्र ये सभी महारथी हैं | [4,5,6]
श्रेष्ठ धनुष वाले काशिराज और महारथी शिखण्डी और धृष्टद्युम्न तथा राजा विराट और अजेय सात्यकि, राजा द्रुपद और द्रौपदी के पाँचों पुत्र और बड़ी भुजावाले सुभद्रापुत्र अभिमन्यु-इन सभी ने, हे राजन ! सब ओर से अलग-अलग शंख बजाये |
स घोषो धार्तराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत्।
नभश्च पृथिवीं चैव तुमुलो व्यनुनादयन्।।19।।
और उस भयानक शब्द ने आकाश और पृथ्वी को भी गुंजाते हुए धार्तराष्ट्रों के अर्थात् आपके पक्ष वालों के हृदय विदीर्ण कर दिये | [19]
हे राजन ! इसके बाद कपिध्वज अर्जुन ने मोर्चा बाँधकर डटे हए धृतराष्ट्र सम्बन्धियों को देखकर, उस शस्त्र चलाने की तैयारी के समय धनुष उठाकर हृषिकेश श्रीकृष्ण महाराज से यह वचन कहाः हे अच्युत ! मेरे रथ को दोनों सेनाओं के बीच में खड़ा कीजिए |
और जब तक कि मैं युद्धक्षेत्र में डटे हुए युद्ध के अभिलाषी इन विपक्षी योद्धाओं को भली प्रकार देख न लूँ कि इस युद्धरुप व्यापार में मुझे किन-किन के साथ युद्ध करना योग्य है, तब तक उसे खड़ा रखिये | [22]
संजय बोलेः हे धृतराष्ट्र ! अर्जुन द्वारा इस प्रकार कहे हुए महाराज श्रीकृष्णचन्द्र ने दोनों सेनाओं के बीच में भीष्म और द्रोणाचार्य के सामने तथा सम्पूर्ण राजाओं के सामने उत्तम रथ को खड़ा करके इस प्रकार कहा कि हे पार्थ ! युद्ध के लिए जुटे हुए इन कौरवों को देख | [24,25]
इसके बाद पृथापुत्र अर्जुन ने उन दोनों सेनाओं में स्थित ताऊ-चाचों को, दादों-परदादों को, गुरुओं को, मामाओं को, भाइयों को, पुत्रों को, पौत्रों को तथा मित्रों को, ससुरों को और सुहृदों को भी देखा |उन उपस्थित सम्पूर्ण बन्धुओं को देखकर वे कुन्तीपुत्र अर्जुन अत्यन्त करूणा से युक्त होकर शोक करते हुए यह वचन बोले |[26,27]
अर्जुन उवाच –
दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थितम्।।28।
सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति।
वेपथुश्च शरीरे मे रोमहर्षश्च जायते।।29।।
अर्जुन बोलेः हे कृष्ण ! युद्धक्षेत्र में डटे हुए युद्ध के अभिलाषी इस स्वजन-समुदाय को देखकर मेरे अंग शिथिल हुए जा रहे हैं और मुख सूखा जा रहा है तथा मेरे शरीर में कम्प और रोमांच हो रहा है |
गाण्डीवं स्त्रंसते हस्तात्त्वक्चैव परिदह्यते।
न च शक्नोम्यवस्थातुं भ्रमतीव च मे मनः।।30।।
हाथ से गाण्डीव धनुष गिर रहा है और त्वचा भी बहुत जल रही है तथा मेरा मन भ्रमित हो रहा है, इसलिए मैं खड़ा रहने को भी समर्थ नहीं हूँ |[30]
निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव।
न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे।।31।।
हे केशव ! मैं लक्ष्णों को भी विपरीत देख रहा हूँ तथा युद्ध में स्वजन-समुदाय को मारकर कल्याण भी नहीं देखता | [31]
न कांक्षे विजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च।
किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगैर्जीवितेन वा।।32।।
हे कृष्ण ! मैं न तो विजय चाहता हूँ और न राज्य तथा सुखों को ही | हे गोविन्द ! हमें ऐसे राज्य से क्या प्रयोजन है अथवा ऐसे भोगों से और जीवन से भी क्या लाभ है? [32]
हे मधुसूदन ! मुझे मारने पर भी अथवा तीनों लोकों के राज्य के लिए भी मैं इन सबको मारना नहीं चाहता, फिर पृथ्वी के लिए तो कहना ही क्या? [35]
निहत्य धार्तराष्ट्रान्नः का प्रीतिः स्याज्जनार्दन।
पापमेवाश्रयेदस्मान् हत्वैतानाततायिनः।।36।।
हे जनार्दन ! धृतराष्ट्र के पुत्रों को मारकर हमें क्या प्रसन्नता होगी? इन आततायियों को मारकर तो हमें पाप ही लगेगा | [36]
तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान् स्वबान्धवान्।
स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव।।37।।
अतएव हे माधव ! अपने ही बान्धव धृतराष्ट्र के पुत्रों को मारने के लिए हम योग्य नहीं हैं, क्योंकि अपने ही कुटुम्ब को मारकर हम कैसे सुखी होंगे? [37]
यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः।
कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम्।।38।।
कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम्।
कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिर्जनार्दन।।39।।
यद्यपि लोभ से भ्रष्टचित्त हुए ये लोग कुल के नाश से उत्पन्न दोष को और मित्रों से विरोध करने में पाप को नहीं देखते, तो भी हे जनार्दन ! कुल के नाश से उत्पन्न दोष को जाननेवाले हम लोगों को इस पाप से हटने के लिए क्यों नहीं विचार करना चाहिए?
हे कृष्ण ! पाप के अधिक बढ़ जाने से कुल की स्त्रियाँ अत्यन्त दूषित हो जाती हैं और हे वार्ष्णेय ! स्त्रियों के दूषित हो जाने पर वर्णसंकर उत्पन्न होता है |[41]
वर्णसंकर कुलघातियों को और कुल को नरक में ले जाने के लिए ही होता है | लुप्त हुई पिण्ड और जल की क्रियावाले अर्थात् श्राद्ध और तर्पण से वंचित इनके पितर लोग भी अधोगति को प्राप्त होते हैं |[42]
हा ! शोक ! हम लोग बुद्धिमान होकर भी महान पाप करने को तैयार हो गये हैं, जो राज्य और सुख के लोभ से स्वजनों को मारने के लिए उद्यत हो गये हैं | [45]
यदि मामप्रतीकारमशस्त्रं शस्त्रपाणयः।
धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस्तन्मे क्षेमतरं भवेत्।।46।।
यदि मुझ शस्त्ररहित और सामना न करने वाले को शस्त्र हाथ में लिए हुए धृतराष्ट्र के पुत्र रण में मार डालें तो वह मारना भी मेरे लिए अधिक कल्याणकारक होगा | [46]
श्री भगवान बोलेः हे अर्जुन ! तुझे इस असमय में यह मोह किस हेतु से प्राप्त हुआ? क्योंकि न तो यह श्रेष्ठ पुरुषों द्वारा आचरित है, न स्वर्ग को देने वाला है और न कीर्ति को करने वाला ही है |इसलिए हे अर्जुन ! नपुंसकता को मत प्राप्त हो, तुझमें यह उचित नहीं जान पड़ती | हे परंतप ! हृदय की तुच्छ दुर्बलता को त्यागकर युद्ध के लिए खड़ा हो जा | [2,3]
अर्जुन उवाच
कथं भीष्ममहं संख्ये द्रोणं च मधुसूदन।
इषुभिः प्रतियोत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन।।4।।
अर्जुन बोलेः हे मधुसूदन ! मैं रणभूमि में किस प्रकार बाणों से भीष्म पितामह और द्रोणाचार्य के विरुद्ध लड़ूँगा? क्योंकि हे अरिसूदन ! वे दोनों ही पूजनीय हैं |[4]
इसलिए इन महानुभाव गुरुजनों को न मारकर मैं इस लोक में भिक्षा का अन्न भी खाना कल्याणकारक समझता हूँ, क्योंकि गुरुजनों को मारकर भी इस लोक में रुधिर से सने हुए अर्थ और कामरूप भोगों को ही तो भोगूँगा |[5]
न चैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो-
यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः।
यानेव हत्वा न जिजीविषाम-
स्तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्राः।।6।।
हम यह भी नहीं जानते कि हमारे लिए युद्ध करना और न करना – इन दोनों में से कौन-सा श्रेष्ठ है, अथवा यह भी नहीं जानते कि उन्हे हम जीतेंगे या हमको वे जीतेंगे और जिनको मारकर हम जीना भी नहीं चाहते, वे ही हमारे आत्मीय धृतराष्ट्र के पुत्र हमारे मुकाबले में खड़े हैं |[6]
इसलिए कायरतारूप दोष से उपहत हुए स्वभाववाला तथा धर्म के विषय में मोहित चित्त हुआ मैं आपसे पूछता हूँ कि जो साधन निश्चित कल्याणकारक हो, वह मेरे लिए कहिए क्योंकि मैं आपका शिष्य हूँ, इसलिए आपके शरण हुए मुझको शिक्षा दीजिए |
न हि प्रपश्यामि ममापनुद्या-
द्यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम्।
अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धं-
राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम्।।8।।
क्योंकि भूमि में निष्कण्टक, धन-धान्यसम्पन्न राज्य को और देवताओं के स्वामीपने को प्राप्त होकर भी मैं उस उपाय को नहीं देखता हूँ, जो मेरी इन्द्रियों को सुखाने वाले शोक को दूर कर सके |
संजय बोलेः हे राजन ! निद्रा को जीतने वाले अर्जुन अन्तर्यामी श्रीकृष्ण महाराज के प्रति इस प्रकार कहकर फिर श्री गोविन्द भगवान से ‘युद्ध नहीं करूँगा’ यह स्पष्ट कहकर चुप हो गये |[9]
हे भरतवंशी धृतराष्ट्र ! अन्तर्यामी श्रीकृष्ण महाराज ने दोनों सेनाओं के बीच में शोक करते हुए उस अर्जुन को हँसते हुए से यह वचन बोले |[10]
श्री भगवानुवाच
अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे।
गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः।।11।।
श्री भगवान बोलेः हे अर्जुन ! तू न शोक करने योग्य मनुष्यों के लिए शोक करता है और पण्डितों के जैसे वचनों को कहता है, परन्तु जिनके प्राण चले गये हैं, उनके लिए और जिनके प्राण नहीं गये हैं उनके लिए भी पण्डितजन शोक नहीं करते | [11]
न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः।
न चैव न भविष्यामः सर्वे वयमतः परम्।।12।।
न तो ऐसा ही है कि मैं किसी काल में नहीं था, तू नहीं था अथवा ये राजा लोग नहीं थे और न ऐसा ही है कि इससे आगे हम सब नहीं रहेंगे |[12]
देहिनोऽस्मिन्यथा देहे कौमारं यौवनं जरा।
तथा देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति।।13।।
जैसे जीवात्मा की इस देह में बालकपन, जवानी और वृद्धावस्था होती है, वैसे ही अन्य शरीर की प्राप्ति होती है, उस विषय में धीर पुरुष मोहित नहीं होता |
हे कुन्तीपुत्र ! सर्दी-गर्मी और सुख-दुःख देने वाले इन्द्रिय और विषयों के संयोग तो उत्पत्ति-विनाशशील और अनित्य हैं, इसलिए हे भारत ! उसको तू सहन कर |[14]
यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ।
समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते।।15।।
क्योंकि हे पुरुषश्रेष्ठ ! दुःख-सुख को समान समझने वाले जिस धीर पुरुष को ये इन्द्रिय और विषयों के संयोग व्याकुल नहीं करते, वह मोक्ष के योग्य होता है |[15]
इस नाशरहित, अप्रमेय, नित्यस्वरूप जीवात्मा के ये सब शरीर नाशवान कहे गये हैं | इसलिए हे भरतवंशी अर्जुन ! तू युद्ध कर | [18]
य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम्।
उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते।।19।।
जो उस आत्मा को मारने वाला समझता है तथा जो इसको मरा मानता है, वे दोनों ही नहीं जानते, क्योंकि यह आत्मा वास्तव में न तो किसी को मारता है और न किसी के द्वारा मारा जाता है |
न जायते म्रियते वा कदाचि-
न्नायं भूत्वा भविता वा न भूयः।
अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो
न हन्यते हन्यमाने शरीरे।।20।।
यह आत्मा किसी काल में भी न तो जन्मता है और न मरता ही है तथा न यह उत्पन्न होकर फिर होने वाला ही है क्योंकि यह अजन्मा, नित्य, सनातन और पुरातन है | शरीर के मारे जाने पर भी यह नहीं मारा जाता है |
वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम्।
कथं स पुरुषः पार्थ कं घातयति हन्ति कम्।।21।।
हे पृथापुत्र अर्जुन ! जो पुरुष इस आत्मा को नाशरहित नित्य, अजन्मा और अव्यय जानता है, वह पुरुष कैसे किसको मरवाता है और कैसे किसको मारता है? [21]
जैसे मनुष्य पुराने वस्त्रों को त्यागकर दूसरे नये वस्त्रों को ग्रहण करता है, वैसे ही जीवात्मा पुराने शरीरों को त्यागकर दूसरे नये शरीरों को प्राप्त होता है | [22]
नैनं छिदन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः
न चैनं क्लेयन्तयापो न शोषयति मारुतः।।23।।
इस आत्मा को शस्त्र काट नहीं सकते, इसको आग जला नहीं सकती, इसको जल गला नहीं सकता और वायु सुखा नहीं सकती |
यह आत्मा अव्यक्त है, यह आत्मा अचिन्त्य है और यह आत्मा विकाररहित कहा जाता है | इससे हे अर्जुन ! इस आत्मा को उपर्युक्त प्रकार से जानकर तू शोक करने के योग्य नहीं है अर्थात् तुझे शोक करना उचित नहीं है | [25]
किन्तु यदि तू इस आत्मा को सदा जन्मनेवाला तथा सदा मरने वाला मानता है, तो भी हे महाबाहो ! तू इस प्रकार शोक करने को योग्य नहीं है | [26]
जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च।
तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि।।27।।
क्योंकि इस मान्यता के अनुसार जन्मे हुए की मृत्यु निश्चित है और मरे हुए का जन्म निश्चित है | इससे भी इस बिना उपाय वाले विषम में तू शोक करने के योग्य नहीं है | [27]
अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत।
अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना।।28।।
हे अर्जुन ! सम्पूर्ण प्राणी जन्म से पहले अप्रकट थे और मरने के बाद भी अप्रकट हो जाने वाले हैं, केवल बीच में ही प्रकट है फिर ऐसी स्थिति में क्या शोक करना है? [28]
कोई एक महापुरुष ही इस आत्मा को आश्चर्य की भाँति देखता है और वैसे ही दूसरा कोई महापुरुष ही इसके तत्त्व का आश्चर्य की भाँति वर्णन करता है तथा दूसरा कोई अधिकारी पुरुष ही इसे आश्चर्य की भाँति सुनता है और कोई-कोई तो सुनकर भी इसको नहीं जानता | [29]
देही नित्यमवध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत।
तस्मात्सर्वाणि भूतानि न त्वं शोचितुमर्हसि।।30।।
हे अर्जुन ! यह आत्मा सबके शरीरों में सदा ही अवध्य है | इस कारण सम्पूर्ण प्राणियों के लिए तू शोक करने के योग्य नहीं है | [30]
स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमर्हसि।
धम् र्याद्धि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत्क्षत्रियस्य न विद्यते।।31।।
तथा अपने धर्म को देखकर भी तू भय करने योग्य नहीं है अर्थात् तुझे भय नहीं करना चाहिए क्योंकि क्षत्रिय के लिए धर्मयुक्त युद्ध से बढ़कर दूसरा कोई कल्याणकारी कर्तव्य नहीं है | [31]
तेरे वैरी लोग तेरे सामर्थ्य की निन्दा करते हुए तुझे बहुत से न कहने योग्य वचन भी कहेंगे | उससे अधिक दुःख और क्या होगा?[36]
हतो व प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम्।
तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः।।37।।
या तो तू युद्ध में मारा जाकर स्वर्ग को प्राप्त होगा अथवा संग्राम में जीतकर पृथ्वी का राज्य भोगेगा | इस कारण हे अर्जुन ! तू युद्ध के लिए निश्चय करके खड़ा हो जा |[37]
हे पार्थ ! यह बुद्धि तेरे लिए ज्ञानयोग के विषय में कही गयी और अब तू इसको कर्मयोग के विषय में सुन, जिस बुद्धि से युक्त हुआ तू कर्मों के बन्धन को भलीभाँति त्याग देगा अर्थात् सर्वथा नष्ट कर डालेगा |[39]
नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते।
स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात्।।40।।
इस कर्मयोग में आरम्भ का अर्थात् बीज का नाश नहीं है और उलटा फलरूप दोष भी नहीं है, बल्कि इस कर्मयोगरूप धर्म का थोड़ा सा भी साधन जन्म मृत्युरूप महान भय से रक्षा कर लेता है |[40]
हे अर्जुन ! इस कर्मयोग में निश्चयात्मिका बुद्धि एक ही होती है, किन्तु अस्थिर विचार वाले विवेकहीन सकाम मनुष्यों की बुद्धियाँ निश्चय ही बहुत भेदोंवाली और अनन्त होती हैं |[41]
हे अर्जुन ! जो भोगों में तन्मय हो रहे हैं, जो कर्मफल के प्रशंसक वेदवाक्यों में ही प्रीति रखते हैं, जिनकी बुद्धि में स्वर्ग ही परम प्राप्य वस्तु है और जो स्वर्ग से बढ़कर दूसरी कोई वस्तु ही नहीं है- ऐसा कहने वाले हैं, वे अविवेकी जन इस प्रकार की जिस पुष्पित अर्थात् दिखाऊ शोभायुक्त वाणी को कहा करते हैं जो कि जन्मरूप कर्मफल देने वाली और भोग तथा ऐश्वर्य की प्राप्ति के लिए नाना प्रकार की बहुत सी क्रियाओं का वर्णन करने वाली है, उस वाणी द्वारा जिनका चित्त हर लिया गया है, जो भोग और ऐश्वर्य में अत्यन्त आसक्त हैं, उन पुरुषों की परमात्मा में निश्चयात्मिका बुद्धि नहीं होती | [42, 43, 44]
हे अर्जुन ! वेद उपर्युक्त प्रकार से तीनों गुणों के कार्यरूप समस्त भोगों और उनके साधनों का प्रतिपादन करने वाले हैं, इसलिए तू उन भोगों और उनके साधनों में आसक्तिहीन, हर्ष-शोकादि द्वन्द्वों से रहित, नित्यवस्तु परमात्मा में स्थित योग-क्षेम को न चाहने वाला और स्वाधीन अन्तःकरण वाला हो |[45]
सब ओर से परिपूर्ण जलाशय के प्राप्त हो जाने पर छोटे जलाशय में मनुष्य का जितना प्रयोजन रहता है, ब्रह्म को तत्त्व से जानने वाले ब्राह्मण का समस्त वेदों में उतना ही प्रयोजन रह जाता है |[46]
कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।
मा कर्मफलहेतूर्भूर्माते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि।।47।।
तेरा कर्म करने में ही अधिकार है, उनके फलों में कभी नहीं | इसलिए तू कर्मों के फल का हेतु मत हो तथा तेरी कर्म न करने में भी आसक्ति न हो |[47]
हे धनंजय ! तू आसक्ति को त्याग कर तथा सिद्धि और असिद्धि में समान बुद्धिवाला होकर योग में स्थित हुआ कर्तव्यकर्मों को कर, समत्वभाव ही योग कहलाता है | [48]
इस समत्व बुद्धियोग से सकाम कर्म अत्यन्त ही निम्न श्रेणी का है | इसलिए हे धनंजय ! तू समबुद्धि में ही रक्षा का उपाय ढूँढ अर्थात् बुद्धियोग का ही आश्रय ग्रहण कर, क्योंकि फल के हेतु बनने वाले अत्यन्त दीन हैं |[49]
बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते।
तस्माद्योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम्।।50।।
समबुद्धियुक्त पुरुष पुण्य और पाप दोनों को इसी लोक में त्याग देता है अर्थात् उनसे मुक्त हो जाता है | इससे तू समत्वरूप योग में लग जा | यह समत्वरूप योग ही कर्मों में कुशलता है अर्थात् कर्मबन्धन से छूटने का उपाय है |[50]
कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्तवा मनीषिणः।
जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम्।।51।।
क्योंकि समबुद्धि से युक्त ज्ञानीजन कर्मों से उत्पन्न होने वाले फल को त्यागकर जन्मरूप बन्धन से मुक्त हो निर्विकार परम पद को प्राप्त हो जाते हैं |[51]
यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति।
तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च।।52।।
जिस काल में तेरी बुद्धि मोहरूप दलदल को भली भाँति पार कर जायेगी, उस समय तू सुने हुए और सुनने में आने वाले इस लोक और परलोकसम्बन्धी सभी भोगों से वैराग्य को प्राप्त हो जायेगा |[52]
श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चला।
समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि।।53।।
भाँति-भाँति के वचनों को सुनने से विचलित हुई तेरी बुद्धि जब परमात्मा में अचल और स्थिर ठहर जायेगी, तब तू योग को प्राप्त हो जायेगा अर्थात् तेरा परमात्मा से नित्य संयोग हो जायेगा |
अर्जुन उवाच
स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव।
स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम्।।54।।
अर्जुन बोले हे केशव ! समाधि में स्थित परमात्मा को प्राप्त हुए स्थिरबुद्धि पुरुष का क्या लक्षण है? वह स्थिरबुद्धि पुरुष कैसे बोलता है, कैसे बैठता है और कैसे चलता है?[54]
श्री भगवान बोलेः हे अर्जुन ! जिस काल में यह पुरुष मन में स्थित सम्पूर्ण कामनाओं को भली भाँति त्याग देता है और आत्मा से आत्मा में ही संतुष्ट रहता है, उस काल में वह स्थितप्रज्ञ कहा जाता है |[55]
दुःखों की प्राप्ति होने पर जिसके मन पर उद्वेग नहीं होता, सुखों की प्राप्ति में जो सर्वथा निःस्पृह है तथा जिसके राग, भय और क्रोध नष्ट हो गये हैं, ऐसा मुनि स्थिरबुद्धि कहा जाता है |
यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम्।
नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता।।57।।
जो पुरुष सर्वत्र स्नेह रहित हुआ उस-उस शुभ या अशुभ वस्तु को प्राप्त होकर न प्रसन्न होता है और न द्वेष करता है उसकी बुद्धि स्थिर है | [57]
और जैसे कछुवा सब ओर से अपने अंगों को समेट लेता है, वैसे ही जब यह पुरुष इन्द्रियों के विषयों से इन्द्रियों के सब प्रकार से हटा लेता है, तब उसकी बुद्धि स्थिर है | [ऐसा समझना चाहिए] |
इन्द्रियों के द्वारा विषयों को ग्रहण न करने वाले पुरुष के भी केवल विषय तो निवृत्त् हो जाते हैं, परन्तु उनमें रहने वाली आसक्ति निवृत्त नहीं होती | इस स्थितप्रज्ञ पुरुष की तो आसक्ति भी परमात्मा का साक्षात्कार करके निवृत्त हो जाती है | [59]
इसलिए साधक को चाहिए कि वह उन सम्पूर्ण इन्द्रियों को वश में करके समाहितचित्त हुआ मेरे परायण होकर ध्यान में बैठे, क्योंकि जिस पुरुष की इन्द्रियाँ वश में होती हैं, उसी की बुद्धि स्थिर हो जाती है | [61]
विषयों का चिन्तन करने वाले पुरुष की उन विषयों में आसक्ति हो जाती है, आसक्ति से उन विषयों की कामना उत्पन्न होती है और कामना में विघ्न पड़ने से क्रोध उत्पन्न होता है |[62]
क्रोध से अत्यन्त मूढ़भाव उत्पन्न हो जाता है, मूढ़भाव से स्मृति में भ्रम हो जाता है, स्मृति में भ्रम हो जाने से बुद्धि अर्थात् ज्ञानशक्ति का नाश हो जाता है और बुद्धि का नाश हो जाने से यह पुरुष अपनी स्थिति से गिर जाता है |[63]
परन्तु अपने अधीन किये हुए अन्तः करणवाला साधक अपने वश में की हुई, राग-द्वेष से रहित इन्द्रियों द्वारा विषयों में विचरण करता हुआ अन्तःकरण की प्रसन्नता को प्राप्त होता है |[64]
अन्तःकरण की प्रसन्नता होने पर इसके सम्पूर्ण दुःखों का अभाव हो जाता है और उस प्रसन्न चित्तवाले कर्मयोगी की बुद्धि शीघ्र ही सब ओर से हटकर परमात्मा में ही भली भाँति स्थिर हो जाती है |[65]
नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना।
न चाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम्।।66।।
न जीते हुए मन और इन्द्रियों वाले पुरुष में निश्चयात्मिका बुद्धि नहीं होती और उस अयुक्त मनुष्य के अन्तःकरण में भावना भी नहीं होती तथा भावनाहीन मनुष्य को शान्ति नहीं मिलती और शान्तिरहित मनुष्य को सुख कैसे मिल सकता है?[66]
इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते।
तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि।।67।।
क्योंकि जैसे जल में चलने वाली नाव को वायु हर लेती है, वैसे ही विषयों में विचरती हुई इन्द्रियों में से मन जिस इन्द्रिय के साथ रहता है वह एक ही इन्द्रिय इस अयुक्त पुरुष की बुद्धि को हर लेती है |[67]
सम्पूर्ण प्राणियों के लिए जो रात्रि के समान है, उस नित्य ज्ञानस्वरूप परमानन्द की प्राप्ति में स्थितप्रज्ञ योगी जागता है और जिस नाशवान सांसारिक सुख की प्राप्ति में सब प्राणी जागते हैं, परमात्मा के तत्त्व को जानने वाले मुनि के लिए वह रात्रि के समान है |
आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं
समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत्।
तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे
स शान्तिमाप्नोति न कामकामी।।70।।
जैसे नाना नदियों के जल सब ओर से परिपूर्ण अचल प्रतिष्ठावाले समुद्र में उसको विचलित न करते हुए ही समा जाते हैं, वैसे ही सब भोग जिस स्थितप्रज्ञ पुरुष में किसी प्रकार का विकार उत्पन्न किये बिना ही समा जाते हैं, वही पुरुष परम शान्ति को प्राप्त होता है, भोगों को चाहने वाला नहीं | [70]
विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्चरति निःस्पृहः।
निर्ममो निरहंकारः स शान्तिमधिगच्छति।।71।।
जो पुरुष सम्पूर्ण कामनाओं को त्यागकर ममतारहित, अहंकार रहित और स्पृहा रहित हुआ विचरता है, वही शान्ति को प्राप्त होता है अर्थात् वह शान्ति को प्राप्त है |[71]
हे अर्जुन ! यह ब्रह्म को प्राप्त हुए पुरुष की स्थिति है | इसको प्राप्त होकर योगी कभी मोहित नहीं होता और अन्तकाल में भी इस ब्राह्मी स्थिति में स्थित होकर ब्रह्मानन्द को प्राप्त हो जाता है |
आप मिले हुए वचनों से मेरी बुद्धि को मानो मोहित कर रहे हैं | इसलिए उस एक बात को निश्चित करके कहिए जिससे मैं कल्याण को प्राप्त हो जाऊँ |[2]
श्रीभगवानुवाच
लोकेऽस्मिन्द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ।
ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम्।।3।।
श्री भगवनान बोलेः हे निष्पाप ! इस लोक में दो प्रकार की निष्ठा मेरे द्वारा पहले कही गयी है | उनमें से सांख्ययोगियों की निष्ठा तो ज्ञानयोग से और योगियों की निष्ठा कर्मयोग से होती है |[3]
न कर्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते।
न च संन्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति।।4।।
मनुष्य न तो कर्मों का आरम्भ किये बिना निष्कर्मता को यानि योगनिष्ठा को प्राप्त होता है और न कर्मों के केवल त्यागमात्र से सिद्धि यानी सांख्यनिष्ठा को ही प्राप्त होता है |[4]
न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत्।
कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैर्गुणैः।।5।।
निःसंदेह कोई भी मनुष्य किसी काल में क्षणमात्र भी बिना कर्म किये नहीं रहता, क्योंकि सारा मनुष्य समुदाय प्रकृति जनित गुणों द्वारा परवश हुआ कर्म करने के लिए बाध्य किया जाता है |
कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन्।
इन्द्रियार्थान्विमूढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते।।6।।
जो मूढबुद्धि मनुष्य समस्त इन्द्रियों को हठपूर्वक ऊपर से रोककर मन से उन इन्द्रियों के विषयों का चिन्तन करता रहता है, वह मिथ्याचारी अर्थात् दम्भी कहा जाता है |[6]
यस्त्विन्द्रियाणी मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन।
कर्मेन्द्रियैः कर्मयोगमसक्तः स विशिष्यते।।7।।
किन्तु हे अर्जुन ! जो पुरुष मन से इन्द्रियों को वश में करके अनासक्त हुआ समस्त इन्द्रियों द्वारा कर्मयोग का आचरण करता है, वही श्रेष्ठ है |[7]
नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्यकर्मणः।
शरीरयात्रापि च ते न प्रसिद्धयेदकर्मणः।।8।।
तू शास्त्रविहित कर्तव्य कर्म कर, क्योंकि कर्म न करने की अपेक्षा कर्म करना श्रेष्ठ है तथा कर्म न करने से तेरा शरीर निर्वाह भी सिद्ध नहीं होगा |[8]
यज्ञ के निमित्त किये जाने कर्मों के अतिरिक्त दूसरे कर्मों में लगा हुआ ही यह मनुष्य समुदाय कर्मों से बँधता है | इसलिए हे अर्जुन ! तू आसक्ति से रहित होकर उस यज्ञ के निमित्त ही भलीभाँति कर्तव्य कर्म कर |[9]
प्रजापति ब्रह्मा ने कल्प के आदि में यज्ञ सहित प्रजाओं को रचकर उनसे कहा कि तुम लोग इस यज्ञ के द्वारा वृद्धि को प्राप्त होओ और यह यज्ञ तुम लोगों को इच्छित भोग प्रदान करने वाला हो|[10]
देवान्भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः।
परस्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ।।11।।
तुम लोग इस यज्ञ के द्वारा देवताओं को उन्नत करो और वे देवता तुम लोगों को उन्नत करें | इस प्रकार निःस्वार्थभाव से एक-दूसरे को उन्नत करते हुए तुम लोग परम कल्याण को प्राप्त हो जाओगे |[11]
यज्ञ के द्वारा बढ़ाये हुए देवता तुम लोगों को बिना माँगे ही इच्छित भोग निश्चय ही देते रहेंगे | इस प्रकार उन देवताओं के द्वारा दिये हुए भोगों को जो पुरुष उनको बिना दिये स्वयं भोगता है, वह चोर ही है |[12]
यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः।
भुंजते ते त्वघं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात्।।13।।
यज्ञ से बचे हुए अन्न को खाने वाले श्रेष्ठ पुरुष सब पापों से मुक्त हो जाते हैं और पापी लोग अपना शरीर-पोषण करने के लिये ही अन्न पकाते हैं, वे तो पाप को ही खाते हैं |[13]
सम्पूर्ण प्राणी अन्न से उत्पन्न होते हैं, अन्न की उत्पत्ति वृष्टि से होती है, वृष्टि यज्ञ से होती है और यज्ञ विहित कर्मों से उत्पन्न होने वाला है | कर्मसमुदाय को तू वेद से उत्पन्न और वेद को अविनाशी परमात्मा से उत्पन्न हुआ जान | इससे सिद्ध होता है कि सर्वव्यापी परम अक्षर परमात्मा सदा ही यज्ञ में प्रतिष्ठित है |
एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह यः।
अघायुरिन्द्रियारामो मोघं पार्थ स जीवति।।16।।
हे पार्थ ! जो पुरुष इस लोक में इस प्रकार परम्परा से प्रचलित सृष्टिचक्र के अनुकूल नहीं बरतता अर्थात् अपने कर्तव्य का पालन नहीं करता, वह इन्द्रियों के द्वारा भोगों में रमण करने वाला पापायु पुरुष व्यर्थ ही जीता है |[16]
यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः।
आत्मन्येव च सन्तुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते।।17।।
परन्तु जो मनुष्य आत्मा में ही रमण करने वाला और आत्मा में ही तृप्त तथा आत्मा में ही सन्तुष्ट है, उसके लिए कोई कर्तव्य नहीं है |[17]
नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन।
न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः।।18।।
उस महापुरुष का इस विश्व में न तो कर्म करने से कोई प्रयोजन रहता है और न कर्मों के न करने से ही कोई प्रयोजन रहता है तथा सम्पूर्ण प्राणियों में भी इसका किंचिन्मात्र भी स्वार्थ का सम्बन्ध नहीं रहता |[18]
इसलिए तू निरन्तर आसक्ति से रहित होकर सदा कर्तव्यकर्म को भली भाँति करता रह क्योंकि आसक्ति से रहित होकर कर्म करता हुआ मनुष्य परमात्मा को प्राप्त हो जाता है |[19]
कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः।
लोकसंग्रहमेवापि सम्पश्यन्कर्तुमर्हसि।।20।।
जनकादि ज्ञानीजन भी आसक्ति रहित कर्मद्वारा ही परम सिद्धि को प्राप्त हुए थे | इसलिए तथा लोकसंग्रह को देखते हुए भी तू कर्म करने को ही योग्य है अर्थात् तुझे कर्म करना ही उचित है |[20]
यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः।
स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते।।21।।
श्रेष्ठ पुरुष जो-जो आचरण करता है, अन्य पुरुष भी वैसा-वैसा ही आचरण करते हैं | वह जो कुछ प्रमाण कर देता है, समस्त मनुष्य-समुदाय उसके अनुसार बरतने लग जाता है |[21]
न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किंचन।
नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि।।22।।
हे अर्जुन ! मुझे इन तीनों लोकों में न तो कुछ कर्तव्य है न ही कोई भी प्राप्त करने योग्य वस्तु अप्राप्त है, तो भी मैं कर्म में ही बरतता हूँ |[22]
यदि ह्यहं न वर्तेयं जातु कर्मण्यन्द्रितः।
मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः।।23।।
क्योंकि हे पार्थ ! यदि कदाचित् मैं सावधान होकर कर्मों में न बरतूँ तो बड़ी हानि हो जाए, क्योंकि मनुष्य सब प्रकार से मेरे ही मार्ग का अनुसरण करते हैं |[23]
उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्यां कर्म चेदहम्।
संकरस्य च कर्ता स्यामुपहन्यामिमाः प्रजाः।।24।।
इसलिए यदि मैं कर्म न करूँ तो ये सब मनुष्य नष्ट-भ्रष्ट हो जायें और मैं संकरता का करने वाला होऊँ तथा इस समस्त प्रजा को नष्ट करने वाला बनूँ |[24]
हे भारत ! कर्म में आसक्त हुए अज्ञानीजन जिस प्रकार कर्म करते हैं, आसक्ति रहित विद्वान भी लोकसंग्रह करना चाहता हुआ उसी प्रकार कर्म करे |[25]
न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसङ्गिनाम्।
जोषयेत्सर्वकर्माणि विद्वान्युक्तः समाचरन्।।26।।
परमात्मा के स्वरूप में अटल स्थित हुए ज्ञानी पुरुष को चाहिए कि वह शास्त्रविहित कर्मों में आसक्ति वाले अज्ञानियों की बुद्धि में भ्रम अर्थात् कर्मों में अश्रद्धा उन्पन्न न करे, किन्तु स्वयं शास्त्रविहित समस्त कर्म भलीभाँति करता हुआ उनसे भी वैसे ही करवावे |[26]
वास्तव में सम्पूर्ण कर्म सब प्रकार से प्रकृति के गुणों द्वारा किये जाते हैं तो भी जिसका अन्तःकरण अहंकार से मोहित हो रहा, ऐसा अज्ञानी ‘मैं कर्ता हूँ’ ऐसा मानता है |[27]
तत्त्ववित्तु महाबाहो गुणकर्मविभागयोः।
गुणा गुणेषु वर्तन्त इति मत्वा न सज्जते।।28।।
परन्तु हे महाबाहो ! गुणविभाग और कर्मविभाग के तत्त्व को जाननेवाला ज्ञानयोगी सम्पूर्ण गुण-ही-गुणों में बरत रहे हैं, ऐसा समझकर उनमें आसक्त नहीं होता |[28]
प्रकृति के गुणों से अत्यन्त मोहित हुए मनुष्य गुणों में और कर्मों में आसक्त रहते हैं, उन पूर्णतया न समझने वाले मन्दबुद्धि अज्ञानियों को पूर्णतया जाननेवाला ज्ञानी विचलित न करे |[29]
सभी प्राणी प्रकृति को प्राप्त होते हैं अर्थात् अपने स्वभाव के परवश हुए कर्म करते हैं | ज्ञानवान भी अपनी प्रकृति के अनुसार चेष्टा करते है | फिर इसमें किसी का हठ क्या करेगा |[33]
इन्द्रिय-इन्द्रिय के अर्थ में अर्थात् प्रत्येक इन्द्रिय के विषय में राग और द्वेष छिपे हुए स्थित हैं | मनुष्य को उन दोनों के वश में नहीं होना चाहिए, क्योंकि वे दोनों ही इसके कल्याण मार्ग में विघ्न करने वाले महान शत्रु हैं |[34]
अच्छी प्रकार आचरण में लाये हुए दूसरे के धर्म से गुण रहित भी अपना धर्म अति उत्तम है | अपने धर्म में तो मरना भी कल्याणकारक है और दूसरे का धर्म भय को देने वाला है |[35]
श्री भगवान बोलेः रजोगुण से उत्पन्न हुआ यह काम ही क्रोध है, यह बहुत खाने वाला अर्थात् भोगों से कभी न अघाने वाला और बड़ा पापी है, इसको ही तू इस विषय में वैरी जान |[37]
इन्द्रियाँ, मन और बुद्धि – ये सब वास स्थान कहे जाते हैं | यह काम इन मन, बुद्धि और इन्द्रियों के द्वारा ही ज्ञान को आच्छादित करके जीवात्मा को मोहित करता है |[40]
इन्द्रियों को स्थूल शरीर से पर यानि श्रेष्ठ, बलवान और सूक्ष्म कहते हैं | इन इन्द्रियों से पर मन है, मन से भी पर बुद्धि है और जो बुद्धि से भी अत्यन्त पर है वह आत्मा है |[42]
इस प्रकार बुद्धि से पर अर्थात् सूक्ष्म, बलवान और अत्यन्त श्रेष्ठ आत्मा को जानकर और बुद्धि के द्वारा मन को वश में करके हे महाबाहो ! तू इस कामरूप दुर्जय शत्रु को मार डाल |[43]
इस प्रकार उपनिषद, ब्रह्मविद्या तथा योगशास्त्र रूप श्रीमद् भगवद् गीता के श्रीकृष्ण-अर्जुन संवाद में ‘कर्मयोग’ नामक तृतीय अध्याय संपूर्ण हुआ |
चौथा अध्याय – ज्ञानकर्मसन्यासयोग
श्री भगवानुवाच
इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम्।
विवस्वान्मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेऽब्रवीत्।।1।।
श्री भगवान बोलेः मैंने इन अविनाशी योग को सूर्य से कहा था | सूर्य ने अपने पुत्र वैवस्वत मनु से कहा और मनु ने अपने पुत्र राजा इक्ष्वाकु से कहा |[1]
एवं परम्पराप्राप्तमिमं राजर्षयो विदुः।
स कालेनेह महता योगो नष्टः परंतप।।2।।
हे परंतप अर्जुन ! इस प्रकार परम्परा से प्राप्त इस योग को राजर्षियों ने जाना, किन्तु उसके बाद वह योग बहुत काल से इस पृथ्वी लोक में लुप्तप्राय हो गया |[2]
स एवायं मया तेऽद्य योगः प्रोक्तः पुरातनः
भक्तोऽसि मे सखा चेति रहस्यं ह्येतदुत्तमम्।।3।।
तू मेरा भक्त और प्रिय सखा है, इसलिए यह पुरातन योग आज मैंने तुझे कहा है, क्योंकि यह बड़ा ही उत्तम रहस्य है अर्थात् गुप्त रखने योग्य विषय है |[3]
अर्जुन उवाच
अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः।
कथमेतद्विजानीयां त्वमादौ प्रोक्तवानिति।।4।।
अर्जुन बोलेः आपका जन्म तो अर्वाचीन – अभी हाल ही का है और सूर्य का जन्म बहुत पुराना है अर्थात् कल्प के आदि में हो चुका था | तब मैं इस बात को कैसे समझूँ कि आप ही ने कल्प के आदि में यह योग कहा था?[4]
श्री भगवानुवाच
बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन।
तान्यहं वेद सर्वाणि न त्वं वेत्थ परंतप।।5।।
श्री भगवान बोलेः हे परंतप अर्जुन ! मेरे और तेरे बहुत से जन्म हो चुके हैं | उन सबको तू नहीं जानता, किन्तु मैं जानता हूँ |
मैं अजन्मा और अविनाशीस्वरूप होते हुए भी तथा समस्त प्राणियों का ईश्वर होते हुए भी अपनी प्रकृति को आधीन करके अपनी योगमाया से प्रकट होता हूँ |[6]
यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत।
अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम्।।7।।
हे भारत ! जब-जब धर्म की हानि और अधर्म की वृद्धि होती है, तब-तब ही मैं अपने रूप को रचता हूँ अर्थात् साकार रूप से लोगों के सम्मुख प्रकट होता हूँ |[7]
परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम्।
धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे।।8।।
साधु पुरुषों का उद्धार करने के लिए, पाप कर्म करने वालों का विनाश करने के लिए और धर्म की अच्छी तरह से स्थापना करने के लिए मैं युग-युग में प्रकट हुआ करता हूँ |[8]
जन्म कर्म च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्त्वतः।
त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन।।9।।
हे अर्जुन ! मेरे जन्म और कर्म दिव्य अर्थात् निर्मल और अलौकिक हैं – इस प्रकार जो मनुष्य तत्त्व से जान लेता है, वह शरीर को त्याग कर फिर जन्म को प्राप्त नहीं होता, किन्तु मुझे ही प्राप्त होता है |[9]
पहले भी जिनके राग, भय और क्रोध सर्वथा नष्ट हो गये थे और जो मुझमें अनन्य प्रेमपूर्वक स्थिर रहते थे, ऐसे मेरे आश्रित रहने वाले बहुत से भक्त उपर्युक्त ज्ञानरूप तप से पवित्र होकर मेरे स्वरूप को प्राप्त हो चुके हैं |[10]
इस मनुष्य लोक में कर्मों के फल को चाहने वाले लोग देवताओं का पूजन किया करते हैं, क्योंकि उनको कर्मों से उत्पन्न होने वाली सिद्धि शीघ्र मिल जाती है |[12]
ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य और शूद्र – इन चार वर्णों का समूह, गुण और कर्मों के विभागपूर्वक मेरे द्वारा रचा गया है | इस प्रकार उस सृष्टि – रचनादि कर्म का कर्ता होने पर भी मुझ अविनाशी परमेश्वर को तू वास्तव में अकर्ता ही जान |[13]
न मां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कर्मफले स्पृहा।
इति मां योऽभिजानाति कर्मभिर्न स बध्यते।।14।।
कर्मों के फल में मेरी स्पृहा नहीं है, इसलिए मुझे कर्म लिप्त नहीं करते – इस प्रकार जो मुझे तत्त्व से जान लेता है, वह भी कर्मों से नहीं बँधता |[14]
पूर्वकाल में मुमुक्षुओं ने भी इस प्रकार जानकर ही कर्म किये हैं इसलिए तू भी पूर्वजों द्वारा सदा से किये जाने वाले कर्मों को ही कर |[15]
किं कर्म किमकर्मेति कवयोऽप्यत्र मोहिताः।
तत्ते कर्म प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात्।।16।।
कर्म क्या है? और अकर्म क्या है? – इस प्रकार इसका निर्णय करने में बुद्धिमान पुरुष भी मोहित हो जाते हैं | इसलिए वह कर्मतत्त्व मैं तुझे भली भाँति समझाकर कहूँगा, जिसे जानकर तू अशुभ से अर्थात् कर्मबन्धन से मुक्त हो जाएगा |[16]
जिसके सम्पूर्ण शास्त्र-सम्मत कर्म बिना कामना और संकल्प के होते हैं तथा जिसके समस्त कर्म ज्ञानरूप अग्नि के द्वारा भस्म हो गये हैं, उस महापुरुष को ज्ञानीजन भी पण्डित कहते हैं |[19]
जो पुरुष समस्त कर्मों में और उनके फल में आसक्ति का सर्वथा त्याग करके संसार के आश्रय से रहित हो गया है और परमात्मा में नित्य तृप्त है, वह कर्मों में भली भाँति बरतता हुआ भी वास्तव में कुछ भी नहीं करता |[20]
जिसका अन्तःकरण और इन्द्रियों के सहित शरीर जीता हुआ है और जिसने समस्त भोगों की सामग्री का परित्याग कर दिया है, ऐसा आशारहित पुरुष केवल शरीर-सम्बन्धी कर्म करता हुआ भी पापों को नहीं प्राप्त होता |[21]
यदृच्छालाभसंतुष्टो द्वन्द्वातीतो विमत्सरः।
समः सिद्धावसिद्धौ च कृत्वापि न निबध्यते।।22।।
जो बिना इच्छा के अपने-आप प्राप्त हुए पदार्थ में सदा सन्तुष्ट रहता है, जिसमें ईर्ष्या का सर्वथा अभाव हो गया है, जो हर्ष-शोक आदि द्वन्द्वों में सर्वथा अतीत हो गया है – ऐसा सिद्धि और असिद्धि में सम रहने वाला कर्मयोगी कर्म करता हुआ भी उनसे नहीं बँधता |
जिसकी आसक्ति सर्वथा नष्ट हो गयी है, जो देहाभिमान और ममतारहित हो गया है, जिसका चित्त निरन्तर परमात्मा के ज्ञान में स्थित रहता है – ऐसा केवल यज्ञसम्पादन के लिए कर्म करने वाले मनुष्य के सम्पूर्ण कर्म भली भाँति विलीन हो जाते हैं |[23]
जिस यज्ञ में अर्पण अर्थात् स्रुवा आदि भी ब्रह्म है और हवन किये जाने योग्य द्रव्य भी ब्रह्म है तथा ब्रह्मरूप कर्ता के द्वारा ब्रह्मरूप अग्नि में आहुति देनारूप क्रिया भी ब्रह्म है – उस ब्रह्मकर्म में स्थित रहने वाले योगी द्वारा प्राप्त किये जाने वाले योग्य फल भी ब्रह्म ही है |
अन्य योगीजन श्रोत्र आदि समस्त इन्द्रियों को संयमरूप अग्नियों में हवन किया करते हैं और दूसरे लोग शब्दादि समस्त विषयों को इन्द्रियरूप अग्नियों में हवन किया करते हैं |[26]
कई पुरुष द्रव्य-सम्बन्धी यज्ञ करने वाले हैं, कितने ही तपस्यारूप यज्ञ करने वाले हैं तथा दूसरे कितने ही योगरूप यज्ञ करने वाले हैं, कितने ही अहिंसादि तीक्ष्ण व्रतों से युक्त यत्नशील पुरुष स्वाध्यायरूप ज्ञानयज्ञ करने वाले हैं |[28]
दूसरे कितने ही योगीजन अपानवायु में प्राणवायु को हवन करते हैं, वैसे ही अन्य योगीजन प्राणवायु में अपानवायु को हवन करते हैं तथा अन्य कितने ही नियमित आहार करने वालो प्राणायाम-परायण पुरुष प्राण और अपान की गति को रोक कर प्राणों को प्राणों में ही हवन किया करते हैं | ये सभी साधक यज्ञों द्वारा पापों का नाश कर देने वाले और यज्ञों को जानने वाले हैं |[29,30]
हे कुरुश्रेष्ठ अर्जुन ! यज्ञ से बचे हुए अमृतरूप अन्न का भोजन करने वाले योगीजन सनातन परब्रह्म परमात्मा को प्राप्त होते हैं और यज्ञ न करने वाले पुरुष के लिए तो यह मनुष्यलोक भी सुखदायक नहीं है, फिर परलोक कैसे सुखदायक हो सकता है?[31]
एवं बहुविधा यज्ञा वितता ब्रह्मणो मुखे।
कर्मजान्विद्धि तान्सर्वानेवं ज्ञात्वा विमोक्ष्यसे।।32।।
इसी प्रकार और भी बहुत तरह के यज्ञ वेद की वाणी में विस्तार से कहे गये हैं | उन सबको तू मन इन्द्रिय और शरीर की क्रिया द्वारा सम्पन्न होने वाला जान | इस प्रकार तत्त्व से जानकर उनके अनुष्ठान द्वारा तू कर्मबन्धन से सर्वथा मुक्त हो जाएगा |[32]
हे परंतप अर्जुन ! द्रव्यमय यज्ञ की अपेक्षा ज्ञानयज्ञ अत्यन्त श्रेष्ठ है, तथा यावन्मात्र सम्पूर्ण कर्म ज्ञान में समाप्त हो जाते हैं |
तद्विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया।
उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्त्वदर्शिनः।।34।।
उस ज्ञान को तू तत्त्वदर्शी ज्ञानियों के पास जाकर समझ, उनको भली भाँति दण्डवत प्रणाम करने से, उनकी सेवा करने से और कपट छोड़कर सरलतापूर्वक प्रश्न करने से वे परमात्म-तत्त्व को भली भाँति जानने वाले ज्ञानी महात्मा तुझे उस तत्त्वज्ञान का उपदेश करेंगे |[34]
यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पाण्डव।
येन भूतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यात्मन्यथो मयि।।35।।
जिसको जानकर फिर तू इस प्रकार मोह को प्राप्त नहीं होगा तथा हे अर्जुन ! जिस ज्ञान के द्वारा तू सम्पूर्ण भूतों को निःशेषभाव से पहले अपने में और पीछे मुझे सच्चिदानन्दघन परमात्मा में देखेगा |[35]
क्योंकि हे अर्जुन ! जैसे प्रज्वलित अग्नि ईंधनों को भस्ममय कर देती है, वैसे ही ज्ञानरूप अग्नि सम्पूर्ण कर्मों को भस्ममय कर देती है |[37]
न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते।
तत्स्वयं योगसंसिद्धः कालेनात्मनि विन्दति।।38।।
इस संसार में ज्ञान के समान पवित्र करने वाला निःसंदेह कुछ भी नहीं है | उस ज्ञान को कितने ही काल से कर्मयोग के द्वारा शुद्धान्तःकरण हुआ मनुष्य अपने आप ही आत्मा में पा लेता है |[38]
जितेन्द्रिय, साधनपरायण और श्रद्धावान मनुष्य ज्ञान को प्राप्त होता है तथा ज्ञान को प्राप्त होकर वह बिना विलम्ब के, तत्काल ही भगवत्प्राप्तिरूप परम शान्ति को प्राप्त हो जाता है |[39]
अज्ञश्चाश्रद्दधानश्च संशयात्मा विनश्यति।
नायं लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः।।40।।
विवेकहीन और श्रद्धारहित संशययुक्त मनुष्य परमार्थ से अवश्य भ्रष्ट हो जाता है | ऐसे संशययुक्त मनुष्य के लिए न यह लोक है, न परलोक है और न सुख ही है |[40]
योगसंन्यस्तकर्माणं ज्ञानसंछिन्नसंशयम्।
आत्मवन्तं न कर्माणि निबध्नन्ति धनंजय।।41।।
हे धनंजय ! जिसने कर्मयोग की विधि से समस्त कर्मों को परमात्मा में अर्पण कर दिया है और जिसने विवेक द्वारा समस्त संशयों का नाश कर दिया है, ऐसे वश में किये हुए अन्तःकरण वाले पुरुष को कर्म नहीं बाँधते |[41]
इसलिए हे भरतवंशी अर्जन ! तू हृदय में स्थित इस अज्ञानजनित अपने संशय का विवेकज्ञानरूप तलवार द्वारा छेदन करके समत्वरूप कर्मयोग में स्थित हो जा और युद्ध के लिए खड़ा हो जा |[42]
इस प्रकार उपनिषद, ब्रह्मविद्या तथा योगशास्त्र रूप श्रीमद् भगवद् गीता के श्रीकृष्ण-अर्जुन संवाद में ज्ञानकर्मसन्यासयोग नामक चतुर्थ अध्याय संपूर्ण हुआ |
पाँचवाँ अध्याय – कर्मसंन्यासयोग
अर्जुन उवाच
संन्यासं कर्मणां कृष्ण पुनर्योगं च शंससि।
यच्छ्रेय एतयोरेकं तन्मे ब्रूहि सुनिश्चतम्।।1।।
अर्जुन बोलेः हे कृष्ण ! आप कर्मों के संन्यास की और फिर कर्मयोग की प्रशंसा करते हैं | इसलिए इन दोनों साधनों में से जो एक मेरे लिए भली भाँति निश्चित कल्याणकारक साधन हो, उसको कहिये |[1]
श्री भगवान बोलेः कर्मसंन्यास और कर्मयोग – ये दोनों ही परम कल्याण के करने वाले हैं, परन्तु उन दोनों में भी कर्मसंन्यास से कर्मयोग साधन में सुगम होने से श्रेष्ठ है |[2]
ज्ञेयः स नित्यसंन्यासी यो न द्वेष्टि न कांक्षति।
निर्द्वन्द्वो हि महाबाहो सुखं बंधात्प्रमुच्यते।।3।।
हे अर्जुन ! जो पुरुष किसी से द्वेष नहीं करता है और न किसी की आकांक्षा करता है, वह कर्मयोगी सदा संन्यासी ही समझने योग्य है, क्योंकि राग-द्वेषादि द्वन्द्वों से रहित पुरुष सुखपूर्वक संसारबन्धन से मुक्त हो जाता है |[3]
सांख्योगौ पृथग्बालाः प्रवदन्ति न पण्डिताः।
एकमप्यास्थितः सम्यगुभयोर्विन्दते फलम्।।4।।
उपर्युक्त संन्यास और कर्मयोग को मूर्ख लोग पृथक-पृथक फल देने वाले कहते हैं न कि पण्डितजन, क्योंकि दोनों में से एक में भी सम्यक प्रकार से स्थित पुरुष दोनों के फलस्वरूप परमात्मा को प्राप्त होता है |[4]
यत्सांख्यैः प्राप्यते स्थानं तद्योगैरपि गम्यते।
एकं सांख्यं य योगं च यः पश्यति स पश्यति।।5।।
ज्ञानयोगियों द्वारा जो परम धाम प्राप्त किया जाता है, कर्मयोगियों द्वारा भी वही प्राप्त किया जाता है इसलिए जो पुरुष ज्ञानयोग और कर्मयोग को फलरूप में एक देखता है, वही यथार्थ देखता है|[5]
परन्तु हे अर्जुन ! कर्मयोग के बिना होने वाले संन्यास अर्थात् मन, इन्द्रिय और शरीर द्वारा होने वाले सम्पूर्ण कर्मों में कर्तापन का त्याग प्राप्त होना कठिन है और भगवत्स्वरूप को मनन करने वाला कर्मयोगी परब्रह्म परमात्मा को शीघ्र ही प्राप्त हो जाता है |[6]
योगयुक्तो विशुद्धात्मा विजितात्मा जितेन्द्रियः।
सर्वभूतात्मभूतात्मा कुर्वन्नपि न लिप्यते।।7।।
जिसका मन अपने वश में है, जो जितेन्द्रिय और विशुद्ध अन्तःकरण वाला तथा सम्पूर्ण प्राणियों का आत्मरूप परमात्म ही जिसका आत्मा है, ऐसा कर्मयोगी कर्म करता हुआ भी लिप्त नहीं होता |[7]
तत्त्व को जानने वाला सांख्ययोगी तो देखता हुआ, सुनता हुआ, स्पर्श करता हुआ, सूँघता हुआ, भोजन करता हुआ, गमन करता हुआ, सोता हुआ, श्वास लेता हुआ, बोलता हुआ, त्यागता हुआ, ग्रहण करता हुआ तथा आँखों को खोलता और मूँदता हुआ भी, सब इन्द्रियाँ अपने-अपने अर्थों में बरत रहीं हैं – इस प्रकार समझकर निःसंदेह ऐसा माने कि मैं कुछ भी नहीं करता हूँ |
ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्गं त्यक्तवा करोति यः।
लिप्यते न स पापेन पद्मपत्र मिवाम्भसा।।10।।
जो पुरुष सब कर्मों को परमात्मा में अर्पण करके और आसक्ति को त्यागकर कर्म करता है, वह पुरुष जल से कमल के पत्ते की भाँति पाप से लिप्त नहीं होता |[10]
अन्तःकरण जिसके वश में है ऐसा सांख्ययोग का आचरण करने वाला पुरुष न करता हुआ और न करवाता हुआ ही नवद्वारों वाले शरीर रूपी घर में सब कर्मों का मन से त्याग कर आनन्दपूर्वक सच्चिदानंदघन परमात्मा के स्वरूप में स्थित रहता है |[13]
न कर्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः।
न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवर्तते।।14।।
परमेश्वर मनुष्यों के न तो कर्तापन की, न कर्मों की और न कर्मफल के संयोग की रचना करते हैं, किन्तु स्वभाव ही बरत रहा है |[14]
नादत्ते कस्यचित्पापं न चैव सुकृतं विभुः।
अज्ञानेनावृत्तं ज्ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तवः।।15।।
सर्वव्यापी परमेश्वर भी न किसी के पापकर्म को और न किसी के शुभ कर्म को ही ग्रहण करता है, किन्तु अज्ञान के द्वारा ज्ञान ढका हुआ है, उसी से सब अज्ञानी मनुष्य मोहित हो रहे हैं |[15]
परन्तु जिनका वह अज्ञान परमात्मा के तत्त्वज्ञान द्वारा नष्ट कर दिया गया है, उनका वह ज्ञान सूर्य के सदृश उस सच्चिदानंदघन परमात्मा को प्रकाशित कर देता है |[16]
जिनका मन तद्रूप हो रहा है, जिनकी बुद्धि तद्रूप हो रही है और सच्चिदानन्दघन परमात्मा में ही जिनकी निरन्तर एकीभाव से स्थिति है, ऐसे तत्परायण पुरुष ज्ञान के द्वारा पापरहित होकर अपुनरावृत्ति को अर्थात् परम गति को प्राप्त होते हैं |[17]
विद्याविनयसंपन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनी।
शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः।।18।।
वे ज्ञानीजन विद्या और विनययुक्त ब्राह्मण में तथा गौ, हाथी, कुत्ते और चाण्डाल में भी समदर्शी होते हैं |[18]
इहैव तैर्जितः सर्गो येषां साम्ये स्थितं मनः।
निर्दोषं हि समं ब्रह्म तस्माद् ब्रह्मणि ते स्थिताः।।19।।
जिनका मन समभाव में स्थित है, उनके द्वारा इस जीवित अवस्था में ही सम्पूर्ण संसार जीत लिया गया है, क्योंकि सच्चिदानन्दघन परमात्मा निर्दोष और सम है, इससे वे सच्चिदानन्दघन परमात्मा में ही स्थित है |[19]
न प्रहृष्येत्प्रियं प्राप्य नोद्विजेत्प्राप्य चाप्रियम्।
स्थिरबुद्धिरसंमूढो ब्रह्मविद् ब्रह्मणि स्थितः।।20।।
जो पुरुष प्रिय को प्राप्त होकर हर्षित नहीं हो और अप्रिय को प्राप्त होकर उद्विग्न न हो, वह स्थिरबुद्धि, संशय रहित, ब्रह्मवेत्ता पुरुष सच्चिदानन्दघन परब्रह्म परमात्मा में एकीभाव से नित्य स्थित है |[20]
बाह्यस्पर्शेष्वसक्तात्मा विन्दत्यात्मनि यत्सुखम्।
स ब्रह्मयोगयुक्तात्मा सुखमक्षयमश्नुते।।21।।
बाहर के विषयों में आसक्तिरहित अन्तःकरण वाला साधक आत्मा में स्थित जो ध्यानजनित सात्त्विक आनन्द है, उसको प्राप्त होता है | तदनन्तर वह सच्चिदानंदघन परब्रह्म परमात्मा के ध्यानरूप योग में अभिन्नभाव से स्थित पुरुष अक्षय आनन्द का अनुभव करता है |[21]
ये हि संस्पर्शजा भोगा दुःखयोनय एव ते।
आद्यन्तवन्तः कौन्तेय न तेषु रमते बुधः।।22।।
जो ये इन्द्रिय तथा विषयों के संयोग से उत्पन्न होने वाले सब भोग हैं, यद्यपि विषयी पुरुषों को सुखरूप भासते हैं तो भी दुःख के ही हेतु हैं और आदि-अन्तवाले अर्थात् अनित्य हैं | इसलिए हे अर्जुन ! बुद्धिमान विवेकी पुरुष उनमें नहीं रमता |[22]
शक्नोतीहैव यः सोढुं प्राक्शरीरविमोक्षणात्।
कामक्रोधोद् भवं वेगं स युक्तः स सुखी नरः।।23।।
जो साधक इस मनुष्य शरीर में, शरीर का नाश होने से पहले-पहले ही काम-क्रोध से उत्पन्न होने वाले वेग को सहन करने में समर्थ हो जाता है, वही पुरुष योगी है और वही सुखी है |[23]
योऽन्तःसुखोऽन्तरारामस्तथान्तर्ज्योतिरेव यः।
स योगी ब्रह्मनिर्वाणं ब्रह्मभूतोऽधिगच्छति।।24।।
जो पुरुष अन्तरात्मा में ही सुख वाला है, आत्मा में ही रमण करने वाला है तथा जो आत्मा में ही ज्ञानवाला है, वह सच्चिदानन्दघन परब्रह्म परमात्मा के साथ एकीभाव को प्राप्त सांख्योगी शान्त ब्रह्म को प्राप्त होता है |[24]
जिनके सब पाप नष्ट हो गये हैं, जिनके सब संशय ज्ञान के द्वारा निवृत्त हो गये हैं, जो सम्पूर्ण प्राणियों के हित में रत हैं और जिनका जीता हुआ मन निश्चलभाव से परमात्मा में स्थित हैं, वे ब्रह्मवेत्ता पुरुष शान्त ब्रह्म को प्राप्त होते हैं |[25]
काम क्रोध से रहित, जीते हुए चित्तवाले, परब्रह्म परमात्मा का साक्षात्कार किये हुए ज्ञानी पुरुषों के लिए सब ओर से शान्त परब्रह्म परमात्मा ही परिपूर्ण हैं |[26]
स्पर्शान्कृत्वा बहिर्बाह्यांश्चक्षुश्चैवान्तरे भ्रुवोः।
प्राणापानौ समौ कृत्वा नासाभ्यन्तरचारिणौ।।27।।
यतेन्द्रियमनोबुद्धिर्मुनिर्मोक्षपरायणः।
विगतेच्छाभयक्रोधो यः सदा मुक्त एव सः।।28।।
बाहर के विषय भोगों को न चिन्तन करता हुआ बाहर ही निकालकर और नेत्रों की दृष्टि को भृकुटी के बीच में स्थित करके तथा नासिका में विचरने वाले प्राण और अपान वायु को सम करके, जिसकी इन्द्रियाँ, मन और बुद्धि जीती हुई हैं, ऐसा जो मोक्षपरायण मुनि इच्छा, भय और क्रोध से रहित हो गया है, वह सदा मुक्त ही है |[27,28]
मेरा भक्त मुझको सब यज्ञ और तपों का भोगने वाला, सम्पूर्ण लोकों के ईश्वरों का भी ईश्वर तथा सम्पूर्ण भूत-प्राणियों का सुहृद् अर्थात् स्वार्थरहित दयालु और प्रेमी, ऐसा तत्त्व से जानकर शान्ति को प्राप्त होता है |[29]
इस प्रकार उपनिषद, ब्रह्मविद्या तथा योगशास्त्र रूप श्रीमद् भगवद् गीता के श्रीकृष्ण-अर्जुन संवाद में ‘कर्मसंन्यास योग’ नामक पाँचवाँ अध्याय संपूर्ण हुआ |
छठा अध्याय – आत्मसंयमयोग
श्रीभगवानुवाच
अनाश्रितः कर्मफलं कार्यं कर्म करोति यः।
स संन्यासी च योगी च न निरग्निर्न चाक्रियः।।1।।
श्री भगवान बोलेः जो पुरुष कर्मफल का आश्रय न लेकर करने योग्य कर्म करता है, वह संन्यासी तथा योगी है और केवल अग्नि का त्याग करने वाला संन्यासी नहीं है तथा केवल क्रियाओं का त्याग करने वाला योगी नहीं है |[1]
योग में आरूढ़ होने की इच्छावाले मननशील पुरुष के लिए योग की प्राप्ति में निष्कामभाव से कर्म करना ही हेतु कहा जाता है और योगारूढ़ हो जाने पर उस योगारूढ़ पुरुष का जो सर्वसंकल्पों का अभाव है, वही कल्याण में हेतु कहा जाता है |[3]
यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते।
सर्वसंकल्पसंन्यासी योगारूढस्तदोच्यते।।4।।
जिस काल में न तो इन्द्रियों के भोगों में और न कर्मों में ही आसक्त होता है, उस काल में सर्वसंकल्पों का त्यागी पुरुष योगारूढ़ कहा जाता है |[4]
जिस जीवात्मा द्वारा मन और इन्द्रियों सहित शरीर जीता हुआ है, उस जीवात्मा का तो वह आप ही मित्र है और जिसके द्वारा मन तथा इन्द्रियों सहित शरीर नहीं जीता गया है, उसके लिए वह आप ही शत्रु के सदृश शत्रुता में बरतता है |[6]
जितात्मनः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः।
शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः।।7।।
सर्दी-गर्मी और सुख-दुःख आदि में तथा मान और अपमान में जिसके अन्तःकरण की वृत्तियाँ भली भाँति शांत हैं, ऐसे स्वाधीन आत्मावाले पुरुष के ज्ञान में सच्चिदानन्दघन परमात्मा, सम्यक् प्रकार से ही स्थित है अर्थात् उसके ज्ञान में परमात्मा के सिवा अन्य कुछ है ही नहीं |[7]
जिसका अन्तःकरण ज्ञान विज्ञान से तृप्त है, जिसकी स्थिति विकार रहित है, जिसकी इन्द्रियाँ भली भाँति जीती हुई हैं और जिसके लिए मिट्टी, पत्थर और सुवर्ण समान हैं, वह योगी युक्त अर्थात् भगवत्प्राप्त है, ऐसा कहा जाता है |[8]
सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु।
साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते।।9।।
सुहृद्, मित्र, वैरी उदासीन, मध्यस्थ, द्वेष्य और बन्धुगणों में, धर्मात्माओं में और पापियों में भी समान भाव रखने वाला अत्यन्त श्रेष्ठ है |[9]
शुद्ध भूमि में, जिसके ऊपर क्रमशः कुशा, मृगछाला और वस्त्र बिछे हैं, जो न बहुत ऊँचा है न बहुत नीचा, ऐसे अपने आसन को स्थिर स्थापन करके उस आसन पर बैठकर चित्त और इन्द्रियों की क्रियाओं को वश में रखते हुए मन को एकाग्र करके अन्तःकरण की शुद्धि के लिए योग का अभ्यास करे |[11,12]
काया, सिर और गले को समान एवं अचल धारण करके और स्थिर होकर, अपनी नासिका के अग्रभाग पर दृष्टि जमाकर, अन्य दिशाओं को न देखता हुआ ब्रह्मचारी के व्रत में स्थित, भयरहित तथा भली भाँति शान्त अन्तःकरण वाला सावधान योगी मन को रोककर मुझमें चित्तवाला और मेरे परायण होकर स्थित होवे |[13,14]
वश में किये हुए मनवाला योगी इस प्रकार आत्मा को निरन्तर मुझ परमेश्वर के स्वरूप में लगाता हुआ मुझमें रहने वाली परमानन्द की पराकाष्ठारूप शान्ति को प्राप्त होता है |[15]
नात्याश्नतस्तु योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नतः।
न चाति स्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन।।16।।
हे अर्जुन ! यह योग न तो बहुत खाने वाले का, न बिल्कुल न खाने वाले का, न बहुत शयन करने के स्वभाववाले का और न सदा ही जागने वाले का ही सिद्ध होता है |[16]
दुःखों का नाश करने वाला योग तो यथायोग्य आहार-विहार करने वाले का, कर्मों में यथा योग्य चेष्टा करने वाले का और यथायोग्य सोने तथा जागने वाले का ही सिद्ध होता है |[17]
अत्यन्त वश में किया हुआ चित्त जिस काल में परमात्मा में ही भली भाँति स्थित हो जाता है, उस काल में सम्पूर्ण भोगों से स्पृहारहित पुरुष योगयुक्त है, ऐसा कहा जाता है |[18]
योग के अभ्यास से निरुद्ध चित्त जिस अवस्था में उपराम हो जाता है और जिस अवस्था में परमात्मा के ध्यान से शुद्ध हुई सूक्ष्म बुद्धि द्वारा परमात्मा को साक्षात् करता हुआ सच्चिदानन्दघन परमात्मा में ही सन्तुष्ट रहता है | इन्द्रियों से अतीत, केवल शुद्ध हुई सूक्ष्म बुद्धि द्वारा ग्रहण करने योग्य जो अनन्त आनन्द है, उसको जिस अवस्था में अनुभव करता है और जिस अवस्था में स्थित यह योगी परमात्मा के स्वरूप से विचलित होता ही नहीं | परमात्मा की प्राप्ति रूप जिस लाभ को प्राप्त होकर उससे अधिक दूसरा कुछ भी लाभ नहीं मानता और परमात्मप्राप्तिरूप जिस अवस्था में स्थित योगी बड़े भारी दुःख से भी चलायमान नहीं होता | जो दुःखरूप संसार के संयोग से रहित है तथा जिसका नाम योग है, उसको जानना चाहिए | वह योग न उकताए हुए अर्थात् धैर्य और उत्साहयुक्त चित्त से निश्चयपूर्वक करना कर्तव्य है |
संकल्प से उत्पन्न होने वाली सम्पूर्ण कामनाओं को निःशेषरूप से त्यागकर और मन के द्वारा इन्द्रियों के समुदाय को सभी ओर से भलीभाँति रोककर क्रम-क्रम से अभ्यास करता हुआ उपरति को प्राप्त हो तथा धैर्ययुक्त बुद्धि के द्वारा मन को परमात्मा में स्थित करके परमात्मा के सिवा और कुछ भी चिन्तन न करे |[24,25]
यह स्थिर न रहने वाला और चञ्चल मन जिस-जिस शब्दादि विषय के निमित्त से संसार में विचरता है, उस-उस विषय से रोककर यानी हटाकर इसे बार-बार परमात्मा में ही निरुद्ध करे |
क्योंकि जिसका मन भली प्रकार शान्त है, जो पाप से रहित है और जिसका रजोगुण शान्त हो गया है, ऐसे इस सच्चिदानन्दघन ब्रह्म के साथ एकीभाव हुए योगी को उत्तम आनन्द प्राप्त होता है|[27]
वह पापरहित योगी इस प्रकार निरन्तर आत्मा को परमात्मा में लगाता हुआ सुखपूर्वक परब्रह्म परमात्मा की प्राप्तिरूप अनन्त आनन्द का अनुभव करता है |[28]
सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि।
ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः।।29।।
सर्वव्यापी अनन्त चेतन में एकीभाव से स्थितिरूप योग से युक्त आत्मावाला तथा सबमें समभाव से देखने वाला योगी आत्मा को सम्पूर्ण भूतों में स्थित और सम्पूर्ण भूतों को आत्मा में कल्पित देखता है |[29]
यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति।
तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति।।30।।
जो पुरुष सम्पूर्ण भूतों में सबके आत्मरूप मुझ वासुदेव को ही व्यापक देखता है और सम्पूर्ण भूतों को मुझ वासुदेव के अन्तर्गत देखता है, उसके लिए मैं अदृश्य नहीं होता और वह मेरे लिए अदृश्य नहीं होता |[30]
सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थितः।
सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते।।31।।
जो पुरुष एकीभाव में स्थित होकर सम्पूर्ण भूतों में आत्मरूप से स्थित मुझ सच्चिदानन्दघन वासुदेव को भजता है, वह योगी सब प्रकार से बरतता हुआ भी मुझ में ही बरतता है |[31]
आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन।
सुखं वा यदि वा दुःखं स योगी परमो मतः।।32।।
हे अर्जुन ! जो योगी अपनी भाँति सम्पूर्ण भूतों में सम देखता है और सुख अथवा दुःख को भी सबमें सम देखता है, वह योगी परम श्रेष्ठ माना गया है |[32]
अर्जुन बोलेः हे मधुसूदन ! जो यह योग आपने समभाव से कहा है, मन के चंचल होने से मैं इसकी नित्य स्थिति को नहीं देखता हूँ |[33]
चंचलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद् दृढम्।
तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम्।।34।।
क्योंकि हे श्री कृष्ण ! यह मन बड़ा चंचल, प्रमथन स्वभाव वाला, बड़ा दृढ़ और बलवान है | इसलिए उसका वश में करना मैं वायु को रोकने की भाँति अत्यन्त दुष्कर मानता हूँ |
श्री भगवान बोलेः हे महाबाहो ! निःसंदेह मन चंचल और कठिनता से वश में होने वाला है परन्तु हे कुन्तीपुत्र अर्जुन ! यह अभ्यास और वैराग्य से वश में होता है |[35]
असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मतिः।
वश्यात्मना तु यतता शक्योऽवाप्तुमुपायतः।।36।।
जिसका मन वश में किया हुआ नहीं है, ऐसे पुरुष द्वारा योग दुष्प्राप्य है और वश में किये हुए मनवाले प्रयत्नशील पुरुष द्वारा साधन से उसका प्राप्त होना सहज है – यह मेरा मत है |[36]
अर्जुन बोलेः हे श्रीकृष्ण ! जो योग में श्रद्धा रखने वाला है, किंतु संयमी नहीं है, इस कारण जिसका मन अन्तकाल में योग से विचलित हो गया है, ऐसा साधक योग की सिद्धि को अर्थात् भगवत्साक्षात्कार को न प्राप्त होकर किस गति को प्राप्त होता है |[37]
हे महाबाहो ! क्या वह भगवत्प्राप्ति के मार्ग में मोहित और आश्रयरहित पुरुष छिन्न-भिन्न बादल की भाँति दोनों ओर से भ्रष्ट होकर नष्ट तो नहीं हो जाता?[38]
एतन्मे संशयं कृष्ण छेत्तुमर्हस्यशेषतः।
त्वदन्यः संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्यते।।39।।
हे श्रीकृष्ण ! मेरे इस संशय को सम्पूर्ण रूप से छेदन करने के लिए आप ही योग्य हैं, क्योंकि आपके सिवा दूसरा इस संशय का छेदन करने वाला मिलना संभव नहीं है |[39]
श्रीभगवानुवाच
पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते।
न हि कल्याणकृत्कश्चिद् दुर्गतिं तात गच्छति।।40।।
श्रीमान् भगवान बोलेः हे पार्थ ! उस पुरुष का न तो इस लोक में नाश होता है और न परलोक में ही क्योंकि हे प्यारे ! आत्मोद्धार के लिए अर्थात् भगवत्प्राप्ति के लिए कर्म करने वाला कोई भी मनुष्य दुर्गति को प्राप्त नहीं होता |[40]
योगभ्रष्ट पुरुष पुण्यवानों लोकों को अर्थात् स्वर्गादि उत्तम लोकों को प्राप्त होकर, उनमें बहुत वर्षों तक निवास करके फिर शुद्ध आचरणवाले श्रीमान पुरुषों के घर में जन्म लेता है |[41]
अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम्।
एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदीदृशम्।।42।।
अथवा वैराग्यवान पुरुष उन लोकों में न जाकर ज्ञानवान योगियों के ही कुल में जन्म लेता है | परन्तु इस प्रकार का जो यह जन्म है, सो संसार में निःसंदेह अत्यन्त दुर्लभ है |[42]
वहाँ उस पहले शरीर में संग्रह किये हुए बुद्धि-संयोग को अर्थात् रामबुद्धि रूप योग के संस्कारों को अनायास ही प्राप्त हो जाता है और हे कुरुनन्दन ! उसके प्रभाव से वह फिर परमात्मा की प्राप्तिरूप सिद्धि के लिए पहले से भी बढ़कर प्रयत्न करता है |[43]
वह श्रीमानों के घर जन्म लेने वाला योगभ्रष्ट पराधीन हुआ भी उस पहले के अभ्यास से ही निःसंदेह भगवान की ओर आकर्षित किया जाता है तथा समबुद्धिरूप योग का जिज्ञासु भी वेद में कहे हुए सकाम कर्मों के फल को उल्लंघन कर जाता है |[44]
परन्तु प्रयत्नपूर्वक अभ्यास करने वाला योगी तो पिछले अनेक जन्मों के संस्कारबल से इसी जन्म में संसिद्ध होकर सम्पूर्ण पापों से रहित हो फिर तत्काल ही परम गति को प्राप्त हो जाता है |[45]
श्री भगवान बोलेः हे पार्थ ! मुझमें अनन्य प्रेम से आसक्त हुए मनवाला और अनन्य भाव से मेरे परायण होकर, योग में लगा हुआ मुझको संपूर्ण विभूति, बल ऐश्वर्यादि गुणों से युक्त सबका आत्मरूप जिस प्रकार संशयरहित जानेगा उसको सुन । [1]
हजारों मनुष्यों में कोई एक मेरी प्राप्ति के लिए यत्न करता है और उन यत्न करने वाले योगियों में भी कोई ही पुरुष मेरे परायण हुआ मुझको तत्त्व से जानता है । [3]
भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च ।
अहंकार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा ।।4।।
अपरेयमितस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम् ।
जीवभूतां महाबाहो ययेदं धार्यते जगत् ।।5।।
पृथ्वी, जल, तेज, वायु तथा आकाश और मन, बुद्धि एवं अहंकार… ऐसे यह आठ प्रकार से विभक्त हुई मेरी प्रकृति है । यह [आठ प्रकार के भेदों वाली] तो अपरा है अर्थात मेरी जड़ प्रकृति है और हे महाबाहो ! इससे दूसरी को मेरी जीवरूपा परा अर्थात चेतन प्रकृति जान कि जिससे यह संपूर्ण जगत धारण किया जाता है । [4,5]
हे अर्जुन ! तू ऐसा समझ कि संपूर्ण भूत इन दोनों प्रकृतियों[परा-अपरा] से उत्पन्न होने वाले हैं और मैं संपूर्ण जगत की उत्पत्ति तथा प्रलयरूप हूँ अर्थात् संपूर्ण जगत का मूल कारण हूँ । हे धनंजय ! मुझसे भिन्न दूसरा कोई भी परम कारण नहीं है । यह सम्पूर्ण सूत्र में मणियों के सदृश मुझमें गुँथा हुआ है । [6,7]
हे अर्जुन ! जल में मैं रस हूँ । चंद्रमा और सूर्य में मैं प्रकाश हूँ । संपूर्ण वेदों में प्रणव[ॐ] मैं हूँ । आकाश में शब्द और पुरुषों में पुरुषत्व मैं हूँ । पृथ्वी में पवित्र गंध और अग्नि में मैं तेज हूँ । संपूर्ण भूतों में मैं जीवन हूँ अर्थात् जिससे वे जीते हैं वह तत्त्व मैं हूँ तथा तपस्वियों में तप मैं हूँ । [8,9]
हे भरत श्रेष्ठ ! आसक्ति और कामनाओँ से रहित बलवानों का बल अर्थात् सामर्थ्य मैं हूँ और सब भूतों में धर्म के अनुकूल अर्थात् शास्त्र के अनुकूल काम मैं हूँ । [11]
ये चैव सात्त्विका भावा राजसास्तामसाश्च ये ।
मत्त एवेति तान्विद्धि न त्वहं तेषु ते मयि ।।12।।
और जो भी सत्त्वगुण से उत्पन्न होने वाले भाव हैं और जो रजोगुण से तथा तमोगुण से उत्पन्न होने वाले भाव हैं, उन सबको तू मेरे से ही होने वाले हैं ऐसा जान । परन्तु वास्तव में उनमें मैं और वे मुझमे नहीं हैं । [12]
गुणों के कार्यरूप [सात्त्विक, राजसिक और तामसिक] इन तीनों प्रकार के भावों से यह सारा संसार मोहित हो रहा है इसलिए इन तीनों गुणों से परे मुझ अविनाशी को वह तत्त्व से नहीं जानता । [13]
दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया।
मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते।।14।।
यह अलौकिक अर्थात् अति अदभुत त्रिगुणमयी मेरी माया बड़ी दुस्तर है परन्तु जो पुरुष केवल मुझको ही निरंतर भजते हैं वे इस माया को उल्लंघन कर जाते हैं अर्थात् संसार से तर जाते हैं । [14]
हे भरतवंशियो में श्रेष्ठ अर्जुन ! उत्तम कर्मवाले अर्थार्थी, आर्त, जिज्ञासु और ज्ञानी – ऐसे चार प्रकार के भक्तजन मुझे भजते हैं । [16]
तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते ।
प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रियः ।।17।।
उनमें भी नित्य मुझमें एकीभाव से स्थित हुआ, अनन्य प्रेम-भक्तिवाला ज्ञानी भक्त अति उत्तम है क्योंकि मुझे तत्त्व से जानने वाले ज्ञानी को मैं अत्यन्त प्रिय हूँ और वह ज्ञानी मुझे अत्यंत प्रिय है । [17]
उदाराः सर्व एवैते ज्ञानी त्वातमैव मे मतम् ।
आस्थितः स हि युक्तात्मा मामेवानुत्तमां गतिम् ।।18।।
ये सभी उदार हैं अर्थात् श्रद्धासहित मेरे भजन के लिए समय लगाने वाले होने से उत्तम हैं परन्तु ज्ञानी तो साक्षात् मेरा स्वरूप ही हैं ऐसा मेरा मत है । क्योंकि वह मदगत मन-बुद्धिवाला ज्ञानी भक्त अति उत्तम गतिस्वरूप मुझमें ही अच्छी प्रकार स्थित है । [18]
बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपद्यते ।
वासुदेवः सर्वमिति स महात्मा सुदुर्लभः ।।19।।
बहुत जन्मों के अन्त के जन्म में तत्त्वज्ञान को प्राप्त हुआ ज्ञानी सब कुछ वासुदेव ही है- इस प्रकार मुझे भजता है, वह महात्मा अति दुर्लभ है । [19]
उन-उन भोगों की कामना द्वारा जिनका ज्ञान हरा जा चुका है वे लोग अपने स्वभाव से प्रेरित होकर उस-उस नियम को धारण करके अन्य देवताओं को भजते हैं अर्थात् पूजते हैं । [20]
यो यो यां यां तनुं भक्तः श्रद्धयार्चितुमिच्छति ।
तस्य तस्याचलां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम् ।।21।।
जो-जो सकाम भक्त जिस-जिस देवता के स्वरूप को श्रद्धा से पूजना चाहता है, उस-उस भक्त की श्रद्धा को मैं उसी देवता के प्रति स्थिर करता हूँ । [21]
स तया श्रद्धया युक्तस्तस्याराधनमीहते ।
लभते च ततः कामान्मयैव विहितान्हि तान् ।।22।।
वह पुरुष उस श्रद्धा से युक्त होकर उस देवता का पूजन करता है और उस देवता से मेरे द्वारा ही विधान किये हुए उन इच्छित भोगों को निःसन्देह प्राप्त करता है। [22]
परन्तु उन अल्प बुद्धिवालों का वह फल नाशवान है तथा वे देवताओं को पूजने वाले देवताओं को प्राप्त होते हैं और मेरे भक्त चाहे जैसे ही भजें, अंत में मुझे ही प्राप्त होते हैं । [23]
बुद्धिहीन पुरुष मेरे अनुत्तम, अविनाशी, परम भाव को न जानते हुए, मन-इन्द्रयों से परे मुझ सच्चिदानंदघन परमात्मा को मनुष्य की भाँति जानकर व्यक्ति के भाव को प्राप्त हुआ मानते हैं । [24]
अपनी योगमाया से छिपा हुआ मैं सबके प्रत्यक्ष नहीं होता इसलिए यह अज्ञानी जन समुदाय मुझ जन्मरहित, अविनाशी परमात्मा को तत्त्व से नहीं जानता है अर्थात् मुझको जन्मने-मरनेवाला समझता है । [25]
वेदाहं समतीतानि वर्तमानानि चार्जुन |
भविष्याणि च भूतानि मां तु वेद न कश्चन ||26||
हे अर्जुन! पूर्व में व्यतीत हुए और वर्तमान में स्थित तथा आगे होनेवाले सब भूतों को मैं जानता हूँ, परन्तु मुझको कोई भी श्रद्धा-भक्तिरहित पुरुष नहीं जानता | [26]
इच्छाद्वेषसमुत्थेन द्वन्द्वमोहेन भारत ।
सर्वभूतानि संमोहं सर्गे यान्ति परंतप ।।27।।
हे भरतवंशी अर्जुन ! संसार में इच्छा और द्वेष से उत्पन्न हुए सुख-दुःखादि द्वन्द्वरूप मोह से संपूर्ण प्राणी अति अज्ञानता को प्राप्त हो रहे हैं । [27]
[निष्काम भाव से] श्रेष्ठ कर्मों का आचरण करने वाला जिन पुरुषों का पाप नष्ट हो गया है, वे राग-द्वेषादिजनित द्वन्द्वरूप मोह से मुक्त और दृढ़ निश्चयवाले पुरुष मुझको भजते हैं । [28]
जरामरणमोक्षाय मामाश्रित्य यतन्ति ये ।
ते ब्रह्म तद्विदुः कृत्स्नमध्यात्मं कर्म चाखिलम् ।।29।।
जो मेरे शरण होकर जरा और मरण से छूटने के लिए यत्न करते हैं, वे पुरुष उस ब्रह्म को तथा संपूर्ण अध्यात्म को और संपूर्ण कर्म को जानते हैं । [29]
साधिभूताधिदैवं मां साधियज्ञं च ये विदुः ।
प्रयाणकालेऽपि च मां ते विदुर्युक्तचेतसः ।।30।।
जो पुरुष अधिभूत और अधिदैव के सहित तथा अधियज्ञ के सहित [सबका आत्मरूप] मुझे अंतकाल में भी जानते हैं, वे युक्त चित्तवाले पुरुष मुझको ही जानते हैं अर्थात् मुझको ही प्राप्त होते हैं। [30]
ॐ तत्सदिति श्रीमद् भगवदगीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे ज्ञानविज्ञानयोगे नाम सप्तमोऽध्यायः।।7।।
इस प्रकार उपनिषद्, ब्रह्मविद्या तथा योगशास्त्रस्वरूप श्रीमद् भगवदगीता में श्रीकृष्ण तथा अर्जुन के संवाद में ‘ज्ञानवियोग नामक’ सातवाँ अध्याय संपूर्ण।
श्रीमान भगवान ने कहाः परम अक्षर ‘ब्रह्म’ है, अपना स्वरूप अर्थात् जीवात्मा ‘अध्यात्म’ नाम से कहा जाता है तथा भूतों के भाव को उत्पन्न करने वाला जो त्याग है, वह ‘कर्म’ नाम से कहा गया है |[3]
उत्पत्ति विनाश धर्मवाले सब पदार्थ अधिभूत हैं, हिरण्यमय पुरुष अधिदैव हैं ओर हे देहधारियों में श्रेष्ठ अर्जुन ! इस शरीर में मैं वासुदेव ही अन्तर्यामी रूप से अधियज्ञ हूँ |[4]
हे कुन्तीपुत्र अर्जुन ! यह मनुष्य अन्तकाल में जिस-जिस भी भाव को स्मरण करता हुआ शरीर का त्याग करता है, उस उसको ही प्राप्त होता है, क्योंकि वह सदा उसी भाव से भावित रहा है |[6]
इसलिए हे अर्जुन ! तू सब समय में निरन्तर मेरा स्मरण कर और युद्ध भी कर | इस प्रकार मुझमें अर्पण किये हुए मन-बुद्धि से युक्त होकर तू निःसंदेह मुझको ही प्राप्त होगा |[7]
हे पार्थ ! यह नियम है कि परमेश्वर के ध्यान के अभ्यासरूप योग से युक्त, दूसरी ओर न जाने वाले चित्त से निरन्तर चिन्तन करता हुआ मनुष्य परम प्रकाशरूप दिव्य पुरुष को अर्थात् परमेश्वर को ही प्राप्त होता है |[8]
जो पुरुष सर्वज्ञ, अनादि, सबके नियन्ता, सूक्ष्म से भी अति सूक्ष्म, सबके धारण-पोषण करने वाले, अचिन्तयस्वरूप, सूर्य के सदृश नित्य चेतन प्रकाशरूप और अविद्या से अति परे, शुद्ध सच्चिदानन्दघन परमेश्वर का स्मरण करता है, वह भक्तियुक्त पुरुष अन्तकाल में भी योग बल से भृकुटी के मध्य में प्राण को अच्छी प्रकार स्थापित करके, फिर निश्चल मन से स्मरण करता हुआ उस दिव्यरूप परम पुरुष परमात्मा को ही प्राप्त होता है |[9,10]
वेद के जानने वाले विद्वान जिस सच्चिदानन्दघनरूप परम पद को अविनाशी कहते हैं, आसक्तिरहित संन्यासी महात्माजन जिसमें प्रवेश करते हैं और जिस परम पद को चाहने वाले ब्रह्मचारी लोग ब्रह्मचर्य का आचरण करते हैं, उस परम पद को मैं तेरे लिए संक्षेप में कहूँगा |[11]
सब इन्द्रियों के द्वारों को रोक कर तथा मन को हृदयदेश में स्थिर करके, फिर उस जीते हुए मन के द्वारा प्राण को मस्तक में स्थापित करके, परमात्मसम्बन्धी योगधारणा में स्थित होकर जो पुरुष ॐ इस एक अक्षररूप ब्रह्म को उच्चारण करता हुआ और उसके अर्थस्वरूप मुझ निर्गुण ब्रह्म का चिन्तन करता हुआ शरीर को त्याग कर जाता है, वह पुरुष परम गति को प्राप्त होता है |[12,13]
हे अर्जुन ! जो पुरुष मुझमें अनन्यचित्त होकर सदा ही निरन्तर मुझ पुरुषोत्तम को स्मरण करता है, उस नित्य-निरन्तर मुझमें युक्त हुए योगी के लिए मैं सुलभ हूँ, अर्थात् मैं उसे सहज ही प्राप्त हो जाता हूँ |[14]
परम सिद्धि को प्राप्त महात्माजन मुझको प्राप्त होकर दुःखों के घर तथा क्षणभंगुर पुनर्जन्म को नहीं प्राप्त होते |[15]
आब्रह्मभुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनोऽर्जुन।
मामुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यते।।16।।
हे अर्जुन ! ब्रह्मलोक सब लोक पुनरावर्ती हैं, परन्तु हे कुन्तीपुत्र ! मुझको प्राप्त होकर पुनर्जन्म नहीं होता, क्योंकि मैं कालातीत हूँ और ये सब ब्रह्मादि के लोक काल के द्वारा सीमित होने से अनित्य हैं |[16]
ब्रह्मा का जो एक दिन है, उसको एक हजार चतुर्युगी तक की अवधिवाला और रात्रि को भी एक हजार चतुर्युगी तक की अवधिवाला जो पुरुष तत्त्व से जानते हैं, वे योगीजन काल के तत्व को जानने वाले हैं[17]
सम्पूर्ण चराचर भूतगण ब्रह्मा के दिन के प्रवेशकाल में अव्यक्त से अर्थात् ब्रह्मा के सूक्ष्म शरीर से उत्पन्न होते हैं और ब्रह्मा की रात्रि के प्रवेशकाल में उस अव्यक्त नामक ब्रह्मा के सूक्ष्म शरीर में लीन हो जाते हैं |[18]
भूतग्रामः स एवायं भूत्वा भूत्वा प्रलीयते।
रात्र्यागमेऽवशः पार्थ प्रभवत्यहरागमे।।19।।
हे पार्थ ! वही यह भूतसमुदाय उत्पन्न हो-होकर प्रकृति के वश में हुआ रात्रि के प्रवेशकाल में लीन होता है और दिन के प्रवेशकाल में फिर उत्पन्न होता है |
परस्तस्मात्तु भावोऽव्यक्तोऽव्यक्तात्सनातनः।
यः स सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति।।20।।
उस अव्यक्त से भी अति परे दूसरा अर्थात् विलक्षण जो सनातन अव्यक्त भाव है, वह परम दिव्य पुरुष सब भूतों के नष्ट होने पर भी नष्ट नहीं होता |[20]
जो अव्यक्त ‘अक्षर’ इस नाम से कहा गया है, उसी अक्षर नामक अव्यक्तभाव को परम गति कहते हैं तथा जिस सनातन अव्यक्तभाव को प्राप्त होकर मनुष्य वापस नहीं आते, वह मेरा परम धाम है |[21]
हे पार्थ ! जिस परमात्मा के अन्तर्गत सर्वभूत हैं और जिस सच्चिदानन्दघन परमात्मा से यह समस्त जगत परिपूर्ण है, वह सनातन अव्यक्त परम पुरुष तो अनन्य भक्ति से ही प्राप्त होने योग्य है|[22]
हे अर्जुन ! जिस काल में शरीर त्याग कर गये हुए योगीजन तो वापस न लौटनेवाली गति को और जिस काल में गये हुए वापस लौटनेवाली गति को ही प्राप्त होते हैं, उस काल को अर्थात् दोनों मार्गों को कहूँगा |[23]
जिस मार्ग में ज्योतिर्मय अग्नि-अभिमानी देवता है, दिन का अभिमानी देवता है, शुक्लपक्ष का अभिमानी देवता है और उत्तरायण के छः महीनों का अभिमानी देवता है, उस मार्ग में मरकर गये हुए ब्रह्मवेत्ता योगीजन उपर्युक्त देवताओं द्वारा क्रम से ले जाये जाकर ब्रह्म को प्राप्त होते हैं |[24]
जिस मार्ग में धूमाभिमानी देवता है, रात्रि अभिमानी देवता है तथा कृष्णपक्ष का अभिमानी देवता है और दक्षिणायन के छः महीनों का अभिमानी देवता है, उस मार्ग में मरकर गया हुआ सकाम कर्म करनेवाला योगी उपर्युक्त देवताओं द्वारा क्रम से ले जाया हुआ चन्द्रमा की ज्योति को प्राप्त होकर स्वर्ग में अपने शुभ कर्मों का फल भोगकर वापस आता है |[25]
क्योंकि जगत के ये दो प्रकार के – शुक्ल और कृष्ण अर्थात् देवयान और पितृयान मार्ग सनातन माने गये हैं | इनमें एक के द्वारा गया हुआ – जिससे वापस नहीं लौटना पड़ता, उस परम गति को प्राप्त होता है और दूसरे के द्वारा गया हुआ फिर वापस आता है अर्थात् जन्म-मृत्यु को प्राप्त होता है |[26]
हे पार्थ ! इस प्रकार इन दोनों मार्गों को तत्त्व से जानकर कोई भी योगी मोहित नहीं होता | इस कारण हे अर्जुन ! तू सब काल में समबुद्धिरूप योग से युक्त हो अर्थात् निरन्तर मेरी प्राप्ति के लिए साधन करने वाला हो |[27]
योगी पुरुष इस रहस्य को तत्त्व से जानकर वेदों के पढ़ने में तथा यज्ञ, तप और दानादि के करने में जो पुण्यफल कहा है, उन सबको निःसंदेह उल्लंघन कर जाता है और सनातन परम पद को प्राप्त होता है |[28]
इस प्रकार उपनिषद, ब्रह्मविद्या तथा योगशास्त्र रूप श्रीमद् भगवद् गीता के श्रीकृष्ण-अर्जुन संवाद में ‘अक्षरब्रह्मयोग’ नामक आठवाँ अध्याय संपूर्ण हुआ |
नौवाँ अध्याय – राजविद्याराजगुह्ययोग
श्रीभगवानुवाच
इदं तु ते गुह्यतमं प्रवक्ष्याम्यनसूयवे।
ज्ञानं विज्ञानसहितं यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात्।।1।।
श्रीभगवान बोलेः तुझ दोष दृष्टिरहित भक्त के लिए इस परम गोपनीय विज्ञानसहित ज्ञान को पुनः भली भाँति कहूँगा, जिसको जानकर तू दुःखरूप संसार से मुक्त हो जाएगा।[1]
यह विज्ञानसहित ज्ञान सब विद्याओं का राजा, सब रहस्यों का राजा, अति पवित्र, अति उत्तम, प्रत्यक्ष फलवाला, धर्मयुक्त साधन करने में बड़ा सुगम और अविनाशी है।[2]
हे परंतप ! इस उपर्युक्त धर्म में श्रद्धारहित पुरुष मुझको न प्राप्त होकर मृत्युरूप संसारचक्र में भ्रमण करते रहते हैं।
मया ततमिदं सर्वं जगदव्यक्तमूर्तिना।
मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं तेष्ववस्थितः।।4।।
मुझ निराकार परमात्मा से यह सब जगत जल से बर्फ से सदृश परिपूर्ण है और सब भूत मेरे अन्तर्गत संकल्प के आधार स्थित हैं, किन्तु वास्तव में मैं उनमें स्थित नहीं हूँ।[4]
न च मत्स्थानि भूतानि पश्य मे योगमैश्वरम्।
भूतभृन्न च भूतस्थो ममात्मा भूतभावनः।।5।।
वे सब भूत मुझमें स्थित नहीं हैं, किन्तु मेरी ईश्वरीय योगशक्ति को देख कि भूतों को धारण-पोषण करने वाला और भूतों को उत्पन्न करने वाला भी मेरा आत्मा वास्तव में भूतों में स्थित नहीं है।[5]
यथाकाशस्थितो नित्यं वायुः सर्वत्रगो महान्।
तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानीत्युपधारय।।6।।
जैसे आकाश से उत्पन्न सर्वत्र विचरने वाला महान वायु सदा आकाश में ही स्थित है, वैसे ही मेरे संकल्प द्वारा उत्पन्न होने से सम्पूर्ण भूत मुझमें स्थित हैं, ऐसा जान।[6]
मेरे परम भाव को न जानने वाले मूढ़ लोग मनुष्य का शरीर धारण करने वाले मुझ सम्पूर्ण भूतों के महान ईश्वर को तुच्छ समझते हैं अर्थात् अपनी योगमाया से संसार के उद्धार के लिए मनुष्यरूप में विचरते हुए मुझ परमेश्वर को साधारण मनुष्य मानते हैं।[11]
परन्तु हे कुन्तीपुत्र ! दैवी प्रकृति के आश्रित महात्माजन मुझको सब भूतों का सनातन कारण और नाशरहित अक्षरस्वरूप जानकर अनन्य मन से युक्त होकर निरन्तर भजते हैं।[13]
वे दृढ़ निश्चय वाले भक्तजन निरन्तर मेरे नाम और गुणों का कीर्तन करते हुए तथा मेरी प्राप्ति के लिए यत्न करते हुए और मुझको बार-बार प्रणाम करते हुए सदा मेरे ध्यान में युक्त होकर अनन्य प्रेम से मेरी उपासना करते हैं।[14]
दूसरे ज्ञानयोगी मुझ निर्गुण-निराकार ब्रह्म का ज्ञानयज्ञ के द्वारा अभिन्नभाव से पूजन करते हुए भी मेरी उपासना करते हैं और दूसरे मनुष्य बहुत प्रकार से स्थित मुझ विराटस्वरूप परमेश्वर की पृथक भाव से उपासना करते हैं।[15]
क्रतु मैं हूँ, यज्ञ मैं हूँ, स्वधा मैं हूँ, औषधि मैं हूँ, मंत्र मैं हूँ, घृत मैं हूँ, अग्नि मैं हूँ और हवनरूप क्रिया भी मैं ही हूँ।[16]
पिताहमस्य जगतो माता धाता पितामहः।
वेद्यं पवित्रमोंकार ऋक्साम यजुरेव च।।17।।
इस सम्पूर्ण जगत का धाता अर्थात् धारण करने वाला और कर्मों के फल को देने वाला, पिता माता, पितामह, जानने योग्य, पवित्र ओंकार तथा ऋग्वेद, सामवेद और यजुर्वेद भी मैं ही हूँ।[17]
प्राप्त होने योग्य परम धाम, भरण-पोषण करने वाला, सबका स्वामी, शुभाशुभ का देखने वाला, सब का वासस्थान, शरण लेने योग्य, प्रत्युपकार न चाहकर हित करने वाला, सबकी उत्पत्ति-प्रलय का हेतु, स्थिति का आधार, निधान और अविनाशी कारण भी मैं ही हूँ।[18]
तीनों वेदों में विधान किये हुए सकाम कर्मों को करने वाले, सोम रस को पीने वाले, पाप रहित पुरुष मुझको यज्ञों के द्वारा पूजकर स्वर्ग की प्राप्ति चाहते हैं, वे पुरुष अपने पुण्यों के फलरूप स्वर्गलोक को प्राप्त होकर स्वर्ग में दिव्य देवताओं के भोगों को भोगते हैं।
ते तं भुक्तवा स्वर्गलोकं विशालं
क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति।
एवं त्रयीधर्ममनुप्रपन्ना
गतागतं कामकामा लभन्ते।।21।।
वे उस विशाल स्वर्गलोक को भोगकर पुण्य क्षीण होने पर मृत्युलोक को प्राप्त होते है। इस प्रकार स्वर्ग के साधनरूप तीनों वेदों में कहे हुए सकाम कर्म का आश्रय लेने वाले और भोगों की कामना वाले पुरुष बार-बार आवागमन को प्राप्त होते हैं, अर्थात् पुण्य के प्रभाव से स्वर्ग में जाते हैं और पुण्य क्षीण होने पर मृत्युलोक में आते हैं।[21]
अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते।
तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम्।।22।।
जो अनन्य प्रेम भक्तजन मुझ परमेश्वर को निरन्तर चिन्तन करते हुए निष्काम भाव से भजते हैं, उन नित्य-निरन्तर मेरा चिन्तन करने वाले पुरुषों को योगक्षेम मैं स्वयं प्राप्त कर देता हूँ।[22]
हे अर्जुन यद्यपि श्रद्धा से युक्त जो सकाम भक्त दूसरे देवताओं को पूजते हैं, वे भी मुझको ही पूजते हैं, किन्तु उनका पूजन अविधिपूर्वक अर्थात् अज्ञानपूर्वक है।[23]
अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च।
न तु मामभिजानन्ति तत्त्वेनातश्चयवन्ति ते।।24।।
क्योंकि सम्पूर्ण यज्ञों का भोक्ता और स्वामी मैं ही हूँ, परन्तु वे मुझ परमेश्वर को तत्त्व से नहीं जानते, इसी से गिरते हैं अर्थात् पुनर्जन्म को प्राप्त होते हैं।[25]
देवताओं को पूजने वाले देवताओं को प्राप्त होते हैं, पितरों को पूजने वाले पितरों को प्राप्त होते हैं, भूतों को पूजने वाले भूतों को प्राप्त होते हैं और मेरा पूजन करने वाले भक्त मुझको प्राप्त होते हैं। इसलिए मेरे भक्तों का पुनर्जन्म नहीं होता।[25]
पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्तया प्रयच्छति।
तदहं भक्त्युपहृतमश्नामि प्रयतात्मनः।।26।।
जो कोई भक्त मेरे लिए प्रेम से पत्र, पुष्प, फल, जल आदि अर्पण करता है, उस शुद्धबुद्धि निष्काम प्रेमी भक्त का प्रेमपूर्वक अर्पण किया हुआ वह पत्र-पुष्पादि मैं सगुणरूप से प्रकट होकर प्रीतिसहित खाता हूँ।[26]
इस प्रकार जिसमें समस्त कर्म मुझ भगवान के अर्पण होते हैं – ऐसे सन्यासयोग से युक्त चित्तवाला तू शुभाशुभ फलरूप कर्मबन्धन से मुक्त हो जाएगा और उनसे मुक्त होकर मुझको ही प्राप्त होगा[28]
समोऽहं सर्वभूतेष न मे द्वेष्योऽस्ति न प्रियः।
ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु चाप्यहम्।।29।।
मैं सब भूतों में समभाव से व्यापक हूँ। न कोई मेरा अप्रिय है ओर न प्रिय है परन्तु जो भक्त मुझको प्रेम से भजते हैं, वे मुझमें हैं और मैं भी उनमें प्रत्यक्ष प्रकट हूँ।[29]
अपि चेत्सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक्।
साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग्व्यवसितो हि सः।।30।।
यदि कोई अतिशय दुराचारी भी अनन्यभाव से मेरा भक्त होकर मुझे भजता है तो वह साधु ही मानने योग्य है, क्योंकि वह यथार्थ निश्चयवाला है अर्थात् उसने भली भाँति निश्चय कर लिया है कि परमेश्वर के भजन के समान अन्य कुछ भी नहीं है।[30]
क्षिप्रं भवति धर्मात्मा शश्वच्छान्तिं निगच्छति।
कौन्तेय प्रति जानीहि न मे भक्तः प्रणश्यति।।31।।
वह शीघ्र ही धर्मात्मा हो जाता है और सदा रहने वाली परम शान्ति को प्राप्त होता है। हे अर्जुन ! तू निश्चयपूर्वक सत्य जान कि मेरा भक्त नष्ट नहीं होता।[31]
फिर इसमें तो कहना ही क्या है, जो पुण्यशील ब्राह्मण तथा राजर्षि भगवान मेरी शरण होकर परम गति को प्राप्त होते हैं। इसलिए तू सुखरहित और क्षणभंगुर इस मनुष्य शरीर को प्राप्त होकर निरन्तर मेरा ही भजन कर।[33]
मुझमें मनवाला हो, मेरा भक्त बन, मेरा पूजनकरने वाला हो, मुझको प्रणाम कर। इस प्रकार आत्मा को मुझमें नियुक्त करके मेरे परायण होकर तू मुझको ही प्राप्त होगा।[34]
इस प्रकार उपनिषद, ब्रह्मविद्या तथा योगशास्त्र रूप श्रीमद् भगवद् गीता के श्रीकृष्ण-अर्जुन संवाद में ‘राजविद्याराजगुह्ययोग’ नामक नौवाँ अध्याय संपूर्ण हुआ।।9।।
श्री भगवान बोलेः हे महाबाहो ! फिर भी मेरे परम रहस्य और प्रभावयुक्त वचन को सुन, जिसे मैं तुझ अतिशय प्रेम रखनेवाले के लिए हित की इच्छा से कहूँगा।[1]
न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः।
अहमादिर्हि देवानां महर्षीणां च सर्वशः।।2।।
मेरी उत्पत्ति को अर्थात् लीला से प्रकट होने को न देवता लोग जानते हैं और न महर्षिजन ही जानते हैं, क्योंकि मैं सब प्रकार से देवताओं का और महर्षियों का भी आदिकरण हूँ।[2]
यो मामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम्।
असंमूढः स मर्त्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते।।3।।
जो मुझको अजन्मा अर्थात् वास्तव में जन्मरहित, अनादि और लोकों का महान ईश्वर, तत्त्व से जानता है, वह मनुष्यों में ज्ञानवान पुरुष सम्पूर्ण पापों से मुक्त हो जाता है।[3]
निश्चय करने की शक्ति, यथार्थ ज्ञान, असम्मूढता, क्षमा, सत्य, इन्द्रियों का वश में करना, मन का निग्रह तथा सुख-दुःख, उत्पत्ति-प्रलय और भय-अभय तथा अहिंसा, समता, संतोष, तप, दान, कीर्ति और अपकीर्ति – ऐसे ये प्राणियों के नाना प्रकार के भाव मुझसे ही होते हैं।[4,5]
महर्षयः सप्त पूर्वे चत्वारो मनवस्तथा।
मद् भावा मानसा जाता येषां लोक इमाः प्रजाः।।6।।
सात महर्षिजन, चार उनसे भी पूर्व में होने वाले सनकादि तथा स्वायम्भुव आदि चौदह मनु – ये मुझमें भाव वाले सब के सब मेरे संकल्प से उत्पन्न हुए हैं, जिनकी संसार में यह सम्पूर्ण प्रजा है।[6]
एतां विभूतिं योगं च मम यो वेत्ति तत्त्वतः।
सोऽविकम्पेन योगेन युज्यते नात्र संशयः।।7।।
जो पुरुष मेरी इस परमैश्वर्यरूप विभूति को और योगशक्ति को तत्त्व से जानता है, वह निश्चल भक्तियोग से युक्त हो जाता है – इसमें कुछ भी संशय नहीं है।[7]
मैं वासुदेव ही सम्पूर्ण जगत की उत्पत्ति का कारण हूँ और मुझसे ही सब जगत चेष्टा करता है, इस प्रकार समझकर श्रद्धा और भक्ति से युक्त बुद्धिमान भक्तजन मुझ परमेश्वर को ही निरन्तर भजते हैं।[8]
मच्चित्ता मद् गतप्राणा बोधयन्तः परस्परम्।
कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च ।।9।।
निरन्तर मुझ में मन लगाने वाले और मुझमे ही प्राणों को अर्पण करने वाले भक्तजन मेरी भक्ति की चर्चा के द्वारा आपस में मेरे प्रभाव को जानते हुए तथा गुण और प्रभावसहित मेरा कथन करते हुए ही निरन्तर सन्तुष्ट होते हैं, और मुझ वासुदेव मे ही निरन्तर रमण करते हैं।[9]
हे अर्जुन ! उनके ऊपर अनुग्रह करने के लिए उनके अन्तःकरण में स्थित हुआ मैं स्वयं ही उनके अज्ञान जनित अन्धकार को प्रकाशमय तत्त्वज्ञानरूप दीपक के द्वारा नष्ट कर देता हूँ।[11]
अर्जुन बोलेः आप परम ब्रह्म, परम धाम और परम पवित्र हैं, क्योंकि आपको सब ऋषिगण सनातन, दिव्य पुरुष और देवों का भी आदिदेव, अजन्मा और सर्वव्यापी कहते हैं। वैसे ही देवर्षि नारद तथा असित और देवल ऋषि तथा महर्षि व्यास भी कहते हैं और आप भी मेरे प्रति कहते हैं।[12,13]
सर्वमेतदृतं मन्ये यन्मां वदसि केशव।
न हि ते भगवन्व्यक्तिं विदुर्देवा न दानवाः।।14।।
हे केशव ! जो कुछ भी मेरे प्रति आप कहते हैं, इस सबको मैं सत्य मानता हूँ। हे भगवान ! आपके लीलामय स्वरूप को न तो दानव जानते हैं और न देवता ही।[14]
स्वयमेवात्मनात्मानं वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम।
भूतभावन भूतेश देवदेव जगत्पते।।15।।
हे भूतों को उत्पन्न करने वाले ! हे भूतों के ईश्वर ! हे देवों के देव ! हे जगत के स्वामी! हे पुरुषोत्तम ! आप स्वयं ही अपने-से-अपने को जानते हैं।[15]
हे जनार्दन ! अपनी योगशक्ति को और विभूति को फिर भी विस्तारपूवर्क कहिए, क्योंकि आपके अमृतमय वचनों को सुनते हुए मेरी तृप्ति नहीं होती अर्थात् सुनने की उत्कण्ठा बनी ही रहती है।[18]
मैं एकादश रूद्रों में शंकर हूँ और यक्ष तथा राक्षसों में धन का स्वामी कुबेर हूँ। मैं आठ वसुओं में अग्नि हूँ और शिखरवाले पर्वतों में सुमेरू पर्वत हूँ।[23]
हे अर्जुन ! सृष्टियों का आदि और अन्त तथा मध्य भी मैं ही हूँ। मैं विद्याओं में अध्यात्मविद्या अर्थात् ब्रह्मविद्या और परस्पर विवाद करने वालों का तत्त्व-निर्णय के लिए किया जाने वाला वाद हूँ।[32]
अक्षराणामकारोऽस्मि द्वन्द्वः सामासिकस्य च।
अहमेवाक्षयः कालो धाताहं विश्वतोमुखः।।33।।
मैं अक्षरों में अकार हूँ और समासों में द्वन्द्व नामक समास हूँ। अक्षयकाल अर्थात् काल का भी महाकाल तथा सब ओर मुखवाला, विराटस्वरूप, सबका धारण-पोषण करने वाला भी मैं ही हूँ।[33]
मैं छल करने वालों में जुआ और प्रभावशाली पुरुषों का प्रभाव हूँ। मैं जीतने वालों का विजय हूँ, निश्चय करने वालों का निश्चय और सात्त्विक पुरुषों का सात्त्विक भाव हूँ।[36]
वृष्णिवंशियों में वासुदेव अर्थात् मैं स्वयं तेरा सखा, पाण्डवों में धनंजय अर्थात् तू, मुनियों में वेदव्यास और कवियों में शुक्राचार्य कवि भी मैं ही हूँ।[37]
मैं दमन करने वालों का दण्ड अर्थात् दमन करने की शक्ति हूँ, जीतने की इच्छावालों की नीति हूँ, गुप्त रखने योग्य भावों का रक्षक मौन हूँ और ज्ञानवानों का तत्त्वज्ञान मैं ही हूँ।[38]
यच्चापि सर्वभूतानां बीजं तदहमर्जुन।
न तदस्ति विना यत्स्यान्मया भूतं चराचरम्।।39।।
और हे अर्जुन ! जो सब भूतों की उत्पत्ति का कारण है, वह भी मैं ही हूँ, क्योंकि ऐसा चर और अचर कोई भी भूत नहीं है, जो मुझसे रहित हो।[39]
अर्जुन बोलेः मुझ पर अनुग्रह करने के लिए आपने जो परम गोपनीय अध्यात्मविषयक वचन अर्थात् उपदेश कहा, उससे मेरा यह अज्ञान नष्ट हो गया है।(1)
भवाप्ययौ हि भूतानां श्रुतौ विस्तरशो मया।
त्वत्तः कमलपत्राक्ष माहात्म्यमपि चाव्ययम्।।2।।
क्योंकि हे कमलनेत्र ! मैंने आपसे भूतों की उत्पत्ति और प्रलय विस्तारपूर्वक सुने हैं तथा आपकी अविनाशी महिमा भी सुनी है।
एवमेतद्यथात्थ त्वमात्मानं परमेश्वर।
द्रष्टुमिच्छामि ते रूपमैश्वरं पुरुषोत्तम।।3।।
हे परमेश्वर ! आप अपने को जैसा कहते हैं, यह ठीक ऐसा ही है परन्तु हे पुरुषोत्तम ! आपके ज्ञान, ऐश्वर्य, शक्ति, बल, वीर्य और तेज से युक्त ऐश्वर्यमय-रूप को मैं प्रत्यक्ष देखना चाहता हूँ।(3)
मन्यसे यदि तच्छक्यं मया द्रष्टुमिति प्रभो।
योगेश्वर ततो मे त्वं दर्शयात्मानमव्ययम्।।4।।
हे प्रभो ! यदि मेरे द्वारा आपका वह रूप देखा जाना शक्य है – ऐसा आप मानते हैं, तो हे योगेश्वर ! उस अविनाशी स्वरूप का मुझे दर्शन कराइये।(4)
हे भरतवंशी अर्जुन ! तू मुझमें आदित्यों को अर्थात् अदिति के द्वादश पुत्रों को, आठ वसुओं को, एकादश रुद्रों को, दोनों अश्विनीकुमारों को और उनचास मरुदगणों को देख तथा और भी बहुत से पहले न देखे हुए आश्चर्यमय रूपों को देख।(6)
हे अर्जुन ! अब इस मेरे शरीर में एक जगह स्थित चराचरसहित सम्पूर्ण जगत को देख तथा और भी जो कुछ देखना चाहता है सो देख।(7)
न तु मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुषा।
दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम्।।8।।
परन्तु मुझको तू इन अपने प्राकृत नेत्रों द्वारा देखने में निःसंदेह समर्थ नहीं है। इसी से मैं तुझे दिव्य अर्थात् अलौकिक चक्षु देता हूँ। इससे तू मेरी ईश्वरीय योगशक्ति को देख।(8)
संजय बोलेः हे राजन ! महायोगेश्वर और सब पापों के नाश करने वाले भगवान ने इस प्रकार कहकर उसके पश्चात् अर्जुन को परम ऐश्वर्ययुक्त दिव्य स्वरूप दिखलाया। अनेक मुख और नेत्रों से युक्त, अनेक अदभुत दर्शनोंवाले, बहुत से दिव्य भूषणों से युक्त और बहुत से दिव्य शस्त्रों को हाथों में उठाये हुए, दिव्य माला और वस्त्रों को धारण किये हुए और दिव्य गन्ध का सारे शरीर में लेप किये हुए, सब प्रकार के आश्चर्यों से युक्त, सीमारहित और सब ओर मुख किये हुए विराटस्वरूप परमदेव परमेश्वर को अर्जुन ने देखा। (9,10,11)
दिवि सूर्यसहस्रस्य भवेद्युगपदुत्थिता।
यदि भाः सदृशी सा स्याद् भासस्तस्य महात्मनः।।12।।
आकाश में हजार सूर्यों के एक साथ उदय होने से उत्पन्न जो प्रकाश हो, वह भी उस विश्वरूप परमात्मा के प्रकाश के सदृश कदाचित् ही हो।(12)
पाण्डुपुत्र अर्जुन ने उस समय अनेक प्रकार से विभक्त अर्थात् पृथक-पृथक, सम्पूर्ण जगत को देवों के देव श्रीकृष्ण भगवान के उस शरीर में एक जगह स्थित देखा।(13)
ततः स विस्मयाविष्टो हृष्टरोमा धनंजयः।
प्रणम्य शिरसा देवं कृतांजलिरभाषत।।14।।
उसके अनन्तर वे आश्चर्य से चकित और पुलकित शरीर अर्जुन प्रकाशमय विश्वरूप परमात्मा को श्रद्धा-भक्तिसहित सिर से प्रणाम करके हाथ जोड़कर बोलेः।(14)
अर्जुन बोलेः हे देव ! मैं आपके शरीर में सम्पूर्ण देवों को तथा अनेक भूतों के समुदायों को कमल के आसन पर विराजित ब्रह्मा को, महादेव को और सम्पूर्ण ऋषियो को तथा दिव्य सर्पों को देखता हूँ।(15)
अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं
पश्यामि त्वां सर्वतोऽनन्तरूपम्।
नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादिं
पश्यामि विश्वेश्वर विश्वरूप।।16।।
हे सम्पूर्ण विश्व के स्वामिन् ! आपको अनेक भुजा, पेट, मुख और नेत्रों से युक्त तथा सब ओर से अनन्त रूपों वाला देखता हूँ। हे विश्वरूप ! मैं आपके न तो अन्त को देखता हूँ, न मध्य को और न आदि को ही।(16)
आपको मैं मुकुटयुक्त, गदायुक्त और चक्रयुक्त तथा सब ओर से प्रकाशमान तेज के पुंज, प्रज्वलित अग्नि और सूर्य के सदृश ज्योतियुक्त, कठिनता से देखे जाने योग्य और सब ओर से अप्रमेयस्वरूप देखता हूँ।(17)
आप ही जानने योग्य परम अक्षर अर्थात् परब्रह्म परमात्मा हैं, आप ही इस जगत के परम आश्रय हैं, आप ही अनादि धर्म के रक्षक हैं और आप ही अविनाशी सनातन पुरुष हैं। ऐसा मेरा मत है।(18)
आपको आदि, अन्त और मध्य से रहित, अनन्त सामर्थ्य से युक्त, अनन्त भुजावाले, चन्द्र-सूर्यरूप नेत्रोंवाले, प्रज्जवलित अग्निरूप मुखवाले और अपने तेज से इस जगत को संतप्त करते हुए देखता हूँ।(19)
हे महात्मन् ! यह स्वर्ग और पृथ्वी के बीच का सम्पूर्ण आकाश तथा सब दिशाएँ एक आपसे ही परिपूर्ण हैं तथा आपके इस अलौकिक और भयंकर रूप को देखकर तीनों लोक अति व्यथा को प्राप्त हो रहे हैं।(20)
वे ही देवताओं के समूह आपमें प्रवेश करते है और कुछ भयभीत होकर हाथ जोड़े आपके नाम और गुणों का उच्चारण करते हैं तथा महर्षि और सिद्धों के समुदाय ‘कल्याण हो’ ऐसा कहकर उत्तम स्तोत्रों द्वारा आपकी स्तुति करते हैं।(21)
रूद्रादित्या वसवो ये च साध्या
विश्वेऽश्विनौ मरुतश्चोष्मपाश्च।
गन्धर्वयक्षासुरसिद्धसंघा
वीक्षन्ते त्वां विस्मिताश्चैव सर्वे।।22।।
जो ग्यारह रुद्र और बारह आदित्य तथा आठ वसु, साध्यगण, विश्वेदेव, अश्विनीकुमार तथा मरुदगण और पितरों का समुदाय तथा गन्धर्व, यक्ष, राक्षस और सिद्धों के समुदाय हैं – वे सब ही विस्मित होकर आपको देखते हैं।(22)
हे महाबाहो ! आपके बहुत मुख और नेत्रों वाले, बहुत हाथ, जंघा और पैरों वाले, बहुत उदरों वाले और बहुत-सी दाढ़ों के कारण अत्यन्त विकराल महान रूप को देखकर सब लोग व्याकुल हो रहे हैं तथा मैं भी व्याकुल हो रहा हूँ।(23)
नभःस्पृशं दीप्तमनेकवर्ण
व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम्।
दृष्ट्वा हि त्वां प्रव्यथितान्तरात्मा
धृतिं न विन्दामि शमं च विष्णो।।24।।
क्योंकि हे विष्णो ! आकाश को स्पर्श करने वाले, देदीप्यमान, अनेक वर्णों युक्त तथा फैलाये हुए मुख और प्रकाशमान विशाल नेत्रों से युक्त आपको देखकर भयभीत अन्तःकरणवाला मैं धीरज और शान्ति नहीं पाता हूँ।(24)
दंष्ट्राकरालानि च ते मुखानि
दृष्ट्वैव कालानलसन्निभानि।
दिशो न जाने न लभे च शर्म
प्रसीद देवेश जगन्निवास।।25।।
दाढ़ों के कारण विकराल और प्रलयकाल की अग्नि के समान प्रज्वलित आपके मुखों को देखकर मैं दिशाओं को नहीं जानता हूँ और सुख भी नहीं पाता हूँ। इसलिए हे देवेश ! हे जगन्निवास ! आप प्रसन्न हों।(25)
वे सभी धृतराष्ट्र के पुत्र राजाओं के समुदायसहित आपमें प्रवेश कर रहे हैं और भीष्म पितामह, द्रोणाचार्य तथा वह कर्ण और हमारे पक्ष के भी प्रधान योद्धाओं सहित सब के सब आपके दाढ़ों के कारण विकराल भयानक मुखों में बड़े वेग से दौड़ते हुए प्रवेश कर रहे हैं और कई एक चूर्ण हुए सिरों सहित आपके दाँतों के बीच में लगे हुए दिख रहे हैं।(26,27)
यथा नदीनां बहवोऽम्बुवेगाः
समुद्रमेवाभिमुखा द्रवन्ति।
तथा तवामी नरलोकवीरा
विशन्ति वक्त्राण्यभिविज्वलन्ति।।28।।
जैसे नदियों के बहुत- से जल के प्रवाह स्वाभाविक ही समुद्र के सम्मुख दौड़ते हैं अर्थात् समुद्र में प्रवेश करते हैं, वैसे ही वे नरलोक के वीर भी आपके प्रज्वलित मुखों में प्रवेश कर रहे हैं।(28)
जैसे पतंग मोहवश नष्ट होने के लिए प्रज्वलित अग्नि में अति वेग से दौड़ते हुए प्रवेश करते हैं, वैसे ही ये सब लोग भी अपने नाश के लिए आपके मुखों में अति वेग से दौड़ते हुए प्रवेश कर रहे हैं। (29)
आप उन सम्पूर्ण लोकों को प्रज्जवलित मुखों द्वारा ग्रास करते हुए सब ओर से बार-बार चाट रहे हैं। हे विष्णो ! आपका उग्र प्रकाश सम्पूर्ण जगत को तेज के द्वारा परिपूर्ण करके तपा रहा है।(30)
आख्याहि मे को भवानुग्ररूपो
नमोऽस्तु ते देववर प्रसीद।
विज्ञातुमिच्छामि भवन्तमाद्यं
न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम्।।31।।
मुझे बतलाइये कि आप उग्र रूप वाले कौन हैं? हे देवों में श्रेष्ठ ! आपको नमस्कार हो। आप प्रसन्न होइये। हे आदिपुरुष ! आपको मैं विशेषरूप से जानना चाहता हूँ, क्योंकि मैं आपकी प्रवृत्ति को नहीं जानता।(31)
श्री भगवान बोलेः मैं लोकों का नाश करने वाला बढ़ा हुआ महाकाल हूँ। इस समय लोकों को नष्ट करने के लिए प्रवृत्त हुआ हूँ। इसलिए जो प्रतिपक्षियों की सेना में स्थित योद्धा लोग है वे सब तेरे बिना भी नहीं रहेंगे अर्थात् तेरे युद्ध न करने पर भी इन सब का नाश हो जाएगा।(32)
अतएव तू उठ। यश प्राप्त कर और शत्रुओं को जीतकर धन-धान्य से सम्पन्न राज्य को भोग। ये सब शूरवीर पहले ही से मेरे ही द्वारा मारे हुए हैं। हे सव्यसाचिन! तू तो केवल निमित्तमात्र बन जा।(33)
द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथं च
कर्णं तथान्यानपि योधवीरान्।
मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठा
युध्यस्व जेतासि रणे सपत् नान्।।34।।
द्रोणाचार्य और भीष्म पितामह तथा जयद्रथ और कर्ण तथा और भी बहुत-से मेरे द्वारा मारे हुए शूरवीर योद्धाओं को तू मार। भय मत कर। निःसन्देह तू युद्ध में वैरियों को जीतेगा। इसलिए युद्ध कर।(34)
संजय बोलेः केशव भगवान के इस वचन को सुनकर मुकुटधारी अर्जुन हाथ जोड़कर काँपता हुआ नमस्कार करके, फिर भी अत्यन्त भयभीत होकर प्रणाम करके भगवान श्रीकृष्ण के प्रति गदगद वाणी से बोलेः।(35)
अर्जुन बोलेः हे अन्तर्यामिन् ! यह योग्य ही है कि आपके नाम, गुण और प्रभाव के कीर्तन से जगत अति हर्षित हो रहा है और अनुराग को भी प्राप्त हो रहा है तथा भयभीत राक्षस लोग दिशाओं में भाग रहे हैं और सब सिद्धगणों के समुदाय नमस्कार कर रहे हैं।(36)
कस्माच्च ते न नमेरन्महात्मन्
गरीयसे ब्रह्मणोऽप्यादिकर्त्रे।
अनन्त देवेश जगन्निवास
त्वमक्षरं सदसत्तत्परं यत्।।37।।
हे महात्मन् ! ब्रह्मा के भी आदिकर्ता और सबसे बड़े आपके लिए वे कैसे नमस्कार न करें, क्योंकि हे अनन्त ! हे देवेश ! हे जगन्निवास ! जो संत्, असत्, और उनसे परे अक्षर अर्थात् सच्चिदानन्दघन ब्रह्म हैं, वह आप ही हैं।(37)
आप आदिदेव और सनातन पुरुष हैं। आप इस जगत के परम आश्रय और जानने वाले तथा जानने योग्य और परम धाम हैं। हे अनन्तरूप ! आपसे यह सब जगत व्याप्त अर्थात् परिपूर्ण है।(38)
आप वायु, यमराज, अग्नि, वरुण, चन्द्रमा, प्रजा के स्वामी ब्रह्मा और ब्रह्मा के भी पिता हैं। आपके लिए हजारों बार नमस्कार ! नमस्कार हो ! आपके लिए फिर भी बार-बार नमस्कार ! नमस्कार!!
नमः पुरस्तादथ पृष्ठतस्ते
नमोऽस्तुं ते सर्वत एव सर्व।
अनन्तवीर्यामितविक्रमस्त्वं
सर्व समाप्नोषि ततोऽसि सर्वः।।40।।
हे अनन्त सामर्थ्य वाले ! आपके लिए आगे से और पीछे से भी नमस्कार ! हे सर्वात्मन्! आपके लिए सब ओर से नमस्कार हो क्योंकि अनन्त पराक्रमशाली आप समस्त संसार को व्याप्त किये हुए हैं, इससे आप ही सर्वरूप हैं।(40)
सखेति मत्वा प्रसभं यदुक्तं
हे कृष्ण हे यादव हे सखेति।
अजानता महिमानं तवेदं
मया प्रमादात्प्रणयेन वापि।।41।।
यच्चावहासार्थमसत्कृतोऽसि
विहारशय्यासनभोजनेषु।
एकोऽथवाप्यच्युत तत्समक्षं
तत्क्षामये त्वामहमप्रमेयम्।।42।।
आपके इस प्रभाव को न जानते हुए, आप मेरे सखा हैं, ऐसा मानकर प्रेम से अथवा प्रमाद से भी मैंने ‘हे कृष्ण !’, ‘हे यादव !’, ‘हे सखे !’, इस प्रकार जो कुछ बिना सोचे समझे हठात् कहा है और हे अच्युत ! आप जो मेरे द्वारा विनोद के लिए विहार, शय्या, आसन और भोजनादि में अकेले अथवा उन सखाओं के सामने भी अपमानित किये गये हैं – वह सब अपराध अप्रमेयस्वरूप अर्थात् अचिन्त्य प्रभाववाले आपसे मैं क्षमा करवाता हूँ।(41,42)
पितासि लोकस्य चराचरस्य
त्वमस्य पूज्यश्च गुरुर्गरीयान्।
न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यो
लोकत्रयेऽप्यप्रतिमप्रभाव।।43।।
आप इस चराचर जगत के पिता और सबसे बड़े गुरु तथा अति पूजनीय हैं। हे अनुपम प्रभाव वाले ! तीनों लोकों में आपके समान भी दूसरा कोई नहीं है, फिर अधिक तो कैसे हो सकता है।(43)
अतएव हे प्रभो ! मैं शरीर को भलीभाँति चरणों में निवेदित कर, प्रणाम करके, स्तुति करने योग्य आप ईश्वर को प्रसन्न होने के लिए प्रार्थना करता हूँ। हे देव ! पिता जैसे पुत्र के, सखा जैसे सखा के और पति जैसे प्रियतमा पत्नी के अपराध सहन करते हैं – वैसे ही आप भी मेरे अपराध सहन करने योग्य हैं।(44)
अदृष्टपूर्वं हृषितोऽस्मि दृष्ट्वा
भयेन च प्रव्यथितं मनो मे।
तदेव मे दर्शय देवरूपं
प्रसीद देवेश जगन्निवास।।45।।
मैं पहले न देखे हुए आपके इस आश्चर्मय रूप को देखकर हर्षित हो रहा हूँ और मेरा मन भय से अति व्याकुल भी हो रहा है, इसलिए आप उस अपने चतुर्भुज विष्णुरूप को ही मुझे दिखलाइये ! हे देवेश ! हे जगन्निवास ! प्रसन्न होइये।(45)
मैं वैसे ही आपको मुकुट धारण किये हुए तथा गदा और चक्र हाथ में लिए हुए देखना चाहता हूँ, इसलिए हे विश्वस्वरूप ! हे सहस्रबाहो ! आप उसी चतुर्भुजरूप से प्रकट होइये।(46)
श्रीभगवान बोलेः हे अर्जुन ! अनुग्रहपूर्वक मैंने अपनी योगशक्ति के प्रभाव से यह मेरा परम तेजोमय, सबका आदि और सीमारहित विराट रूप तुझको दिखलाया है, जिसे तेरे अतिरिक्त दूसरे किसी ने नहीं देखा था।(47)
न वेदयज्ञाध्ययनैर्न दानै-
र्न च क्रियाभिर्न तपोभिरुग्रैः।
एवंरूपः शक्य अहं नृलोके
द्रष्टुं त्वदन्येन कुरुप्रवीर।।48।।
हे अर्जुन ! मनुष्यलोक में इस प्रकार विश्वरूपवाला मैं न वेद और यज्ञों के अध्ययन से, न दान से, न क्रियाओं से और न उग्र तपों से ही तेरे अतिरक्त दूसरे के द्वारा देखा जा सकता हूँ।(48)
मा ते व्यथा मा च विमूढभावो
दृष्ट्वा रूपं घोरमीदृङममेदम्।
व्यपेतभीः प्रीतमनाः पुनस्त्वं
तदेव मे रूपमिदं प्रपश्य।।49।।
मेरे इस प्रकार के इस विकराल रूप को देखकर तुझको व्याकुलता नहीं होनी चाहिए और मूढ़भाव भी नहीं होना चाहिए। तू भयरहित और प्रीतियुक्त मनवाला होकर उसी मेरे शंख-चक्र-गदा-पद्मयुक्त चतुर्भुज रूप को फिर देख।(49)
संजय उवाच
इत्यर्जुनं वासुदेवस्तथोक्त्वा
स्वकं रूपं दर्शयामास भूयः।
आश्वासयामास च भीतमेनं
भूत्वा पुनः सौम्यवपुर्महात्मा।।50।।
संजय बोलेः वासुदेव भगवान ने अर्जुन के प्रति इस प्रकार कहकर फिर वैसे ही अपने चतुर्भुज रूप को दिखलाया और फिर महात्मा श्रीकृष्ण ने सौम्यमूर्ति होकर इस भयभीत अर्जुन को धीरज बंधाया।(50)
श्री भगवान बोलेः मेरा जो चतुर्भुज रूप तुमने देखा है, यह सुदुर्दर्श है अर्थात् इसके दर्शन बड़े ही दुर्लभ हैं। देवता भी सदा इस रूप के दर्शन की आकांक्षा करते रहते हैं।(52)
नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया।
शक्य एवंविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा।।53।।
जिस प्रकार तुमने मुझे देखा है – इस प्रकार चतुर्भुजरूपवाला मैं न तो वेदों से, न तप से, न दान से, और न यज्ञ से ही देखा जा सकता हूँ।(53)
भक्तया त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन।
ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परंतप।।54।।
परन्तु हे परंतप अर्जुन ! अनन्य भक्ति के द्वारा इस प्रकार चतुर्भुजरूपवाला मैं प्रत्यक्ष देखने के लिए तत्त्व से जानने के लिए तथा प्रवेश करने के लिए अर्थात् एकीभाव से प्राप्त होने के लिए भी शक्य हूँ।(54)
मत्कर्मकृन्मत्परमो मद्भक्त: संगवर्जितः।
निर्वैरः सर्वभूतेषु यः स मामेति पाण्डव।।55।।
हे अर्जुन ! जो पुरुष केवल मेरे ही लिए सम्पूर्ण कर्तव्यकर्मों को करने वाला है, मेरे परायण है, मेरा भक्त है, आसक्तिरहित है और सम्पूर्ण भूतप्राणियों में वैरभाव से रहित है, वह अनन्य भक्तियुक्त पुरुष मुझको ही प्राप्त होता है।(55)
इस प्रकार उपनिषद, ब्रह्मविद्या तथा योगशास्त्र रूप श्रीमद् भगवद् गीता के श्रीकृष्ण-अर्जुन संवाद में विश्वरूपदर्शनयोग नामक ग्यारहवाँ अध्याय संपूर्ण हुआ।
बारहवाँ अध्याय – भक्तियोग
अर्जुन उवाच
एवं सततयुक्ता ये भक्तास्त्वां पर्युपासते।
ये चाप्यक्षरमव्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः।।1।।
अर्जुन बोलेः जो अनन्य प्रेमी भक्तजन पूर्वोक्त प्रकार निरन्तर आपके भजन ध्यान में लगे रहकर आप सगुणरूप परमेश्वर को और दूसरे जो केवल अविनाशी सच्चिदानन्दघन निराकार ब्रह्म को ही अति श्रेष्ठ भाव से भजते हैं – उन दोनों प्रकार के उपासकों में अति उत्तम योगवेत्ता कौन हैं?
श्रीभगवानुवाच
मय्यावेश्य मनो ये मां नित्ययुक्ता उपासते।
श्रद्धया परयोपेतास्ते मे युक्ततमा मताः।।2।।
श्री भगवान बोलेः मुझमें मन को एकाग्र करके निरन्तर मेरे भजन-ध्यान में लगे हुए जो भक्तजन अतिशय श्रेष्ठ श्रद्धा से युक्त होकर मुझ सगुणरूप परमेश्वर को भजते हैं, वे मुझको योगियों में अति उत्तम योगी मान्य हैं।(2)
ये त्वक्षरमनिर्देश्यमव्यक्तं पर्युपासते।
सर्वत्रगमचिन्त्यं च कूटस्थमचलं ध्रुवम्।।3।।
संनियम्येन्द्रिग्रामं सर्वत्र समबुद्धयः
ते प्राप्नुवन्ति मामेव सर्वभूतहिते रताः।।4।।
क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम्।
अव्यक्ता हि गतिर्दुःखं देहवद्भिरवाप्यते।।5।।
परन्तु जो पुरुष इन्द्रियों के समुदाय को भली प्रकार वश में करके मन बुद्धि से परे सर्वव्यापी, अकथीनयस्वरूप और सदा एकरस रहने वाले, नित्य, अचल, निराकार, अविनाशी, सच्चिदानन्दघन ब्रह्म को निरन्तर एकीभाव से ध्यान करते हुए भजते हैं, वे सम्पूर्ण भूतों के हित में रत और सब में समान भाववाले योगी मुझको ही प्राप्त होते हैं। उन सच्चिदानन्दघन निराकार ब्रह्म में आसक्त चित्तवाले पुरुषों के साधन में परिश्रम विशेष है, क्योंकि देहाभिमानियों के द्वारा अव्यक्त-विषयक गति दुःखपूर्वक प्राप्त की जाति है।(3,4,5)
परन्तु जो मेरे परायण रहने वाले भक्तजन सम्पूर्ण कर्मों को मुझे अर्पण करके मुझ सगुणरूप परमेश्वर को ही अनन्य भक्तियोग से निरन्तर चिन्तन करते हुए भजते हैं। हे अर्जुन ! उन मुझमें चित्त लगाने वाले प्रेमी भक्तों का मैं शीघ्र ही मृत्युरूप संसार-समुद्र से उद्धार करने वाला होता हूँ।(6,7)
मय्येव मन आधत्स्व मयि बुद्धिं निवेशय।
निवसिष्यसि मय्येव अत ऊर्ध्वं न संशयः।।8।।
मुझमें मन को लगा और मुझमें ही बुद्धि को लगा। इसके उपरान्त तू मुझमें निवास करेगा, इसमें कुछ भी संशय नहीं है। (8)
यदि तू उपर्युक्त अभ्यास में भी असमर्थ है तो केवल मेरे लिए कर्म करने के ही परायण हो जा। इस प्रकार मेरे निमित्त कर्मों को करता हुआ भी मेरी प्राप्तिरूप सिद्धि को ही प्राप्त होगा।(10)
यदि मेरी प्राप्ति रूप योग के आश्रित होकर उपर्युक्त साधन को करने में भी तू असमर्थ है तो मन बुद्धि आदि पर विजय प्राप्त करने वाला होकर सब कर्मों के फल का त्याग कर।(11)
श्रेयो हि ज्ञानमभ्यासाज्ज्ञानाद्ध्यानं विशिष्यते।
ध्यानात्कर्मफलत्यागस्त्यागाच्छान्तिरनन्तरम्।।12।।
मर्म को न जानकर किये हुए अभ्यास से ज्ञान श्रेष्ठ है। ज्ञान से मुझ परमेश्वर के स्वरूप का ध्यान श्रेष्ठ है और ध्यान से भी सब कर्मों के फल का त्याग श्रेष्ठ है क्योंकि त्याग से तत्काल ही परम शान्ति होती है।(12)
जो पुरुष सब भूतों में द्वेषभाव से रहित, स्वार्थरहित, सबका प्रेमी और हेतुरहित दयालु है तथा ममता से रहित, अहंकार से रहित, सुख-दुःखों की प्राप्ति में सम और क्षमावान है अर्थात् अपराध करने वाले को भी अभय देने वाला है, तथा जो योगी निरन्तर सन्तुष्ट है, मन इन्द्रियों सहित शरीर को वश में किये हुए हैं और मुझमें दृढ़ निश्चयवाला है – वह मुझमें अर्पण किये हुए मन -बुद्धिवाला मेरा भक्त मुझको प्रिय है।(13,14)
यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः।
हर्षामर्षभयोद्वेगैर्मुक्तो यः स च मे प्रियः।।15।।
जिससे कोई भी जीव उद्वेग को प्राप्त नहीं होता और जो स्वयं भी किसी जीव से उद्वेग को प्राप्त नहीं होता तथा जो हर्ष, अमर्ष, भय और उद्वेगादि से रहित है – वह भक्त मुझको प्रिय है। (15)
अनपेक्षः शुचिर्दक्ष उदासीनो गतव्यथः।
सर्वारम्भपरित्यागी यो मदभक्तः स मे प्रियः।।16।।
जो पुरुष आकांक्षा से रहित, बाहर-भीतर से शुद्ध, चतुर, पक्षपात से रहित और दुःखों से छूटा हुआ है – वह सब आरम्भों का त्यागी मेरा भक्त मुझको प्रिय है।(16)
यो न हृष्यति न द्वेष्टि न शोचति न कांक्षति।
शुभाशुभपरित्यागी भक्तिमान्यः स मे प्रियः।।17।।
जो न कभी हर्षित होता है, न द्वेष करता है, न शोक करता है, न कामना करता है तथा जो शुभ और अशुभ सम्पूर्ण कर्मों का त्यागी है – वह भक्तियुक्त पुरुष मुझको प्रिय है।(17)
समः शत्रौ च मित्रे च तथा मानापमानयोः।
शीतोष्णसुखदुःखेषु समः सङ्गविवर्जितः।।18।।
तुल्यनिन्दास्तुतिर्मौनी संतुष्टो येन केनचित्।
अनिकेतः स्थिरमतिर्भक्तिमान्मे प्रियो नरः।।19।।
जो शत्रु-मित्र में और मान-अपमान में सम है तथा सर्दी, गर्मी और सुख-दुःखादि द्वन्द्वों में सम है और आसक्ति से रहित है। जो निन्दा-स्तुति को समान समझने वाला, मननशील और जिस किसी प्रकार से भी शरीर का निर्वाह होने में सदा ही सन्तुष्ट है और रहने के स्थान में ममता और आसक्ति से रहित है – वह स्थिरबुद्धि भक्तिमान पुरुष मुझको प्रिय है।(18,19)
ये तु धर्म्यामृतमिदं यथोक्तं पर्युपासते।
श्रद्दधाना मत्परमा भक्तास्तेऽतीव मे प्रियाः।।20।।
परन्तु जो श्रद्धायुक्त पुरुष मेरे परायण होकर इस ऊपर कहे हुए धर्ममय अमृत को निष्काम प्रेमभाव से सेवन करते हैं, वे भक्त मुझको अतिशय प्रिय हैं।(20)
श्री भगवान बोलेः हे अर्जुन ! यह शरीर ‘क्षेत्र’ इस नाम से कहा जाता है और इसको जो जानता है, उसको ‘क्षेत्रज्ञ’ इस नाम से उनके तत्त्व को जानने वाले ज्ञानीजन कहते हैं।(1)
हे अर्जुन ! तू सब क्षेत्रों में क्षेत्रज्ञ अर्थात् जीवात्मा भी मुझे ही जान और क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ को अर्थात् विकारसहित प्रकति का और पुरुष का जो तत्त्व से जानना है, वह ज्ञान है – ऐसा मेरा मत है।(2)
तत्क्षेत्रं यच्च याद्वक्च यद्विकारि यतश्च यत्।
स च यो यत्प्रभावश्च तत्समासेन मे श्रृणु।।3।।
वह क्षेत्र जो और जैसा है तथा जिन विकारों वाला है और जिस कारण से जो हुआ है तथा क्षेत्रज्ञ भी जो और जिस प्रभाववाला है – वह सब संक्षेप में मुझसे सुन।(3)
यह क्षेत्र और क्षेत्रज्ञ का तत्त्व ऋषियों द्वारा बहुत प्रकार से कहा गया है और विविध वेदमंत्रों द्वारा भी विभागपूर्वक कहा गया है तथा भली भाँति निश्चय किए हुए युक्तियुक्त ब्रह्मसूत्र के पदों द्वारा भी कहा गया है।(4)
महाभूतान्यहंकारो बुद्धिरव्यक्तमेव च।
इन्द्रियाणि दशैकं च पंच चेन्द्रियगोचराः।।5।।
इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं संघातश्चेतना धृतिः।
एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम्।।6।।
पाँच महाभूत, अहंकार, बुद्धि और मूल प्रकृति भी तथा दस इन्द्रियाँ, एक मन और पाँच इन्द्रियों के विषय अर्थात् शब्द, स्पर्श, रूप, रस और गन्ध तथा इच्छा, द्वेष, सुख-दुःख, स्थूल देह का पिण्ड, चेतना और धृति – इस प्रकार विकारों के सहित यह क्षेत्र संक्षेप से कहा गया।(5,6)
श्रेष्ठता के ज्ञान का अभिमान का अभाव, दम्भाचरण का अभाव, किसी प्राणी को किसी प्रकार भी न सताना, क्षमाभाव, मन-वाणी आदि की सरलता, श्रद्धा-भक्तिसहित गुरु की सेवा, बाहर-भीतर की शुद्धि, अन्तःकरण की स्थिरता और मन-इन्द्रियोंसहित शरीर का निग्रह। इस लोक और परलोक सम्पूर्ण भोगों में आसक्ति का अभाव और अहंकार का भी अभाव, जन्म, मृत्यु, जरा और रोग आदि में दुःख और दोषों का बार-बार विचार करना। पुत्र, स्त्री, घर और धन आदि में आसक्ति का अभाव, ममता का न होना तथा प्रिय और अप्रिय की प्राप्ति में सदा ही चित्त का सम रहना। मुझ परमेश्वर में अनन्य योग के द्वारा अव्यभिचारिणी भक्ति तथा एकान्त और शुद्ध देश में रहने का स्वभाव और विषयासक्त मनुष्यों के समुदाय में प्रेम का न होना। अध्यात्मज्ञान में नित्य स्थिति और तत्त्वज्ञान के अर्थरूप परमात्मा को ही देखना – यह सब ज्ञान है और जो इससे विपरीत है, वह अज्ञान है – ऐसा कहा है।(7,8,9,10,11)
ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वामृतमश्नुते।
अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते।।12।।
जो जानने योग्य हैं तथा जिसको जानकर मनुष्य परमानन्द को प्राप्त होता है, उसको भलीभाँति कहूँगा। वह अनादि वाला परब्रह्म न सत् ही कहा जाता है, न असत् ही।(12)
वह सम्पूर्ण इन्द्रियों के विषयों को जानने वाला है, परन्तु वास्तव में सब इन्द्रियों से रहित है तथा आसक्ति रहित होने पर भी सबका धारण-पोषण करने वाला और निर्गुण होने पर भी गुणों को भोगने वाला है।(14)
बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च।
सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत्।।15।।
वह चराचर सब भूतों के बाहर भीतर परिपूर्ण है और चर-अचर भी वही है और वह सूक्ष्म होने से अविज्ञेय है तथा अति समीप में और दूर में भी वही स्थित है।(15)
अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम्।
भूतभर्तृ च तज्ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च।।16।।
वह परमात्मा विभागरहित एक रूप से आकाश के सदृश परिपूर्ण होने पर भी चराचर सम्पूर्ण भूतों में विभक्त-सा स्थित प्रतीत होता है तथा वह जानने योग्य परमात्मा के विष्णुरूप से भूतों को धारण-पोषण करने वाला और रुद्ररूप से संहार करने वाला तथा ब्रह्मारूप से सबको उत्पन्न करने वाला है।(16)
वह परब्रह्म ज्योतियों का भी ज्योति और माया से अत्यन्त परे कहा जाता है। वह परमात्मा बोधस्वरूप, जानने के योग्य तथा तत्त्वज्ञान से प्राप्त करने योग्य है और सबके हृदय मे विशेषरूप से स्थित है।(17)
इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः।
मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते।।18।।
इस प्रकार क्षेत्र तथा ज्ञान और जानने योग्य परमात्मा का स्वरूप संक्षेप से कहा गया। मेरा भक्त इसको तत्त्व से जानकर मेरे स्वरूप को प्राप्त होता है।(18)
कार्य और करण को उत्पन्न करने में हेतु प्रकृति कही जाती है और जीवात्मा सुख-दुःखों के भोक्तापन में अर्थात् भोगने में हेतु कहा जाता है।(20)
पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुंक्ते प्रकृतिजान्गुणान्।
कारणं गुणसंगोऽस्य सदसद्योनिजन्मसु।।21।।
प्रकृति में स्थित ही पुरुष प्रकृति से उत्पन्न त्रिगुणात्मक पदार्थों को भोगता है और इन गुणों का संग ही इस जीवात्मा का अच्छी बुरी योनियों में जन्म लेने का कारण है।(21)
उपद्रष्टानुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः।
परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन्पुरुषः परः।।22।।
इस देह में स्थित वह आत्मा वास्तव में परमात्मा ही है। वही साक्षी होने से उपद्रष्टा और यथार्थ सम्मति देने वाला होने से अनुमन्ता, सबका धारण-पोषण करने वाला होने से भर्ता, जीवरूप से भोक्ता, ब्रह्मा आदि का भी स्वामी होने से महेश्वर और शुद्ध सच्चिदानन्दघन होने से परमात्मा-ऐसा कहा गया है।(22)
य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणैः सह।
सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते।।23।।
इस प्रकार पुरुष को और गुणों के सहित प्रकृति को जो मनुष्य तत्त्व से जानता है, वह सब प्रकार से कर्तव्यकर्म करता हुआ भी फिर नहीं जन्मता।(23)
उस परमात्मा को कितने ही मनुष्य तो शुद्ध हुई सूक्ष्म बुद्धि से ध्यान के द्वारा हृदय में देखते हैं। अन्य कितने ही ज्ञानयोग के द्वारा और दूसरे कितने ही कर्मयोग के द्वारा देखते हैं अर्थात् प्राप्त करते हैं।(24)
परन्तु इनसे दूसरे अर्थात् जो मन्द बुद्धि वाले पुरुष हैं, वे इस प्रकार न जानते हुए दूसरों से अर्थात् तत्त्व के जानने वाले पुरुषों से सुनकर ही तदनुसार उपासना करते हैं और वे श्रवणपरायण पुरुष भी मृत्युरूप संसार सागर को निःसंदेह तर जाते हैं।(25)
हे अर्जुन ! यावन्मात्र जितने भी स्थावर-जंगम प्राणी उत्पन्न होते हैं, उन सबको तू क्षेत्र और क्षेत्रज्ञ के संयोग से ही उत्पन्न जान।(26)
समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम्।
विनश्यत्स्वविनश्यन्तं पश्यति स पश्यति।।27।।
जो पुरुष नष्ट होते हुए सब चराचर भूतों में परमेश्वर को नाशरहित और समभाव से स्थित देखता है, वही यथार्थ देखता है।(27)
समं पश्यन्हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम्।
न हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम्।।28।।
क्योंकि जो पुरुष सबमें समभाव से स्थित परमेश्वर को समान देखता हुआ अपने द्वारा अपने को नष्ट नहीं करता, इससे वह परम गति को प्राप्त होता है।(28)
प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः।
यः पश्यति तथात्मानमकर्तारं स पश्यति।।29।।
और जो पुरुष सम्पूर्ण कर्मों को सब प्रकार से प्रकृति के द्वारा ही किये जाते हुए देखता है और आत्मा को अकर्ता देखता है, वही यथार्थ देखता है।(29)
यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति।
तत एव च विस्तारं ब्रह्म सम्पद्यते तदा।।30।।
जिस क्षण यह पुरुष भूतों पृथक-पृथक भाव को एक परमात्मा में ही स्थित तथा उस परमात्मा से ही सम्पूर्ण भूतों का विस्तार देखता है, उसी क्षण वह सच्चिदानन्दघन ब्रह्म को प्राप्त हो जाता है।(30)
अनादित्वान्निर्गुणत्वात्परमात्मायमव्ययः।
शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते।।31।।
हे अर्जुन ! अनादि होने से और निर्गुण होने से यह अविनाशी परमात्मा शरीर में स्थित होने पर भी वास्तव में न तो कुछ करता है और न लिप्त ही होता है।(31)
जिस प्रकार सर्वत्र व्याप्त आकाश सूक्ष्म होने के कारण लिप्त नहीं होता, वैसे ही देह में सर्वत्र स्थित आत्मा निर्गुण होने के कारण देह के गुणों से लिप्त नहीं होता।(32)
हे अर्जुन ! जिस प्रकार एक ही सूर्य इस सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड को प्रकाशित करता है, उसी प्रकार एक ही आत्मा सम्पूर्ण क्षेत्र को प्रकाशित करता है।(33)
क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा।
भूतप्रकृतिमोक्षं च ये विदुर्यान्ति ते परम्।।34।।
इस प्रकार क्षेत्र और क्षेत्रज्ञ के भेद को तथा कार्यसहित प्रकृति से मुक्त होने का जो पुरुष ज्ञान-नेत्रों द्वारा तत्त्व से जानते हैं, वे महात्माजन परब्रह्म परमात्मा को प्राप्त होते हैं।(34)
इस प्रकार उपनिषद, ब्रह्मविद्या तथा योगशास्त्र रूप श्रीमद् भगवद् गीता के श्रीकृष्ण-अर्जुन संवाद में क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोग नामक तेरहवाँ अध्याय संपूर्ण हुआ।
श्री भगवान बोलेः ज्ञानों में भी अति उत्तम उस परम ज्ञान को मैं फिर कहूँगा, जिसको जानकर सब मुनिजन इस संसार से मुक्त होकर परम सिद्धि को प्राप्त हो गये हैं।(1)
इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः। सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च।।2।।
इस ज्ञान को आश्रय करके अर्थात् धारण करके मेरे स्वरूप को प्राप्त हुए पुरुष सृष्टि के आदि में पुनः उत्पन्न नहीं होते और प्रलयकाल में भी व्याकुल नहीं होते।(2)
हे अर्जुन ! मेरी महत्-ब्रह्मरूप मूल प्रकृति सम्पूर्ण भूतों की योनि है अर्थात् गर्भाधान का स्थान है और मैं उस योनि में चेतन समुदायरूप को स्थापन करता हूँ। उस जड़-चेतन के संयोग से सब भूतों की उत्पत्ति होती है।(3)
हे अर्जुन ! नाना प्रकार की सब योनियों में जितनी मूर्तियाँ अर्थात् शरीरधारी प्राणी उत्पन्न होते हैं, प्रकृति तो उन सबकी गर्भ धारण करने वाली माता है और मैं बीज का स्थापन करने वाला पिता हूँ।(4)
हे निष्पाप ! उन तीनों गुणों में सत्त्वगुण तो निर्मल होने के कारण प्रकाश करने वाला और विकार रहित है, वह सुख के सम्बन्ध से और ज्ञान के सम्बन्ध से अर्थात् अभिमान से बाँधता है।(6)
हे अर्जुन ! रागरूप रजोगुण को कामना और आसक्ति से उत्पन्न जान। वह इस जीवात्मा को कर्मों के और उनके फल के सम्बन्ध से बाँधता है। सब देहाभिमानियों को मोहित करने वाले तमोगुण को तो अज्ञान से उत्पन्न जान। वह इस जीवात्मा को प्रमाद, आलस्य और निद्रा के द्वारा बाँधता है।(7,8)
हे अर्जुन ! रजोगुण और तमोगुण को दबाकर सत्त्वगुण, सत्त्वगुण और तमोगुण को दबाकर रजोगुण, वैसे ही सत्त्वगुण और रजोगुण को दबाकर तमोगुण होता है अर्थात् बढ़ता है।(10)
हे अर्जुन ! रजोगुण के बढ़ने पर लोभ, प्रवृत्ति, स्वार्थबुद्धि से कर्मों का सकामभाव से आरम्भ, अशान्ति और विषयभोगों की लालसा – ये सब उत्पन्न होते हैं।(12)
हे अर्जुन ! तमोगुण के बढ़ने पर अन्तःकरण व इन्द्रियों में अप्रकाश, कर्तव्य-कर्मों में अप्रवृत्ति और प्रमाद अर्थात् वयर्थ चेष्टा और निद्रादि अन्तःकरण की मोहिनी वृत्तियाँ – ये सभी उत्पन्न होते हैं।(13)
जब यह मनुष्य सत्त्वगुण की वृद्धि में मृत्यु को प्राप्त होता है, तब तो उत्तम कर्म करने वालों के निर्मल दिव्य स्वर्गादि लोकों को प्राप्त होता है।(14)
रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसंगिषु जायते। तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते।।15।।
रजोगुण के बढ़ने पर मृत्यु को प्राप्त होकर कर्मों की आसक्ति वाले मनुष्यों में उत्पन्न होता है, तथा तमोगुण के बढ़ने पर मरा हुआ मनुष्य कीट, पशु आदि मूढ योनियों में उत्पन्न होता है।(15)
सत्त्वगुण से ज्ञान उत्पन्न होता है और रजोगुण से निःसंदेह लोभ तथा तमोगुण से प्रमाद और मोह उत्पन्न होते हैं और अज्ञान भी होता है।(17)
ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः। जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः।।18।।
सत्त्वगुण में स्थित पुरुष स्वर्गादि उच्च लोकों को जाते हैं, रजोगुण में स्थित राजस पुरुष मध्य में अर्थात् मनुष्यलोक में ही रहते हैं और तमोगुण के कार्यरूप निद्रा, प्रमाद और आलस्यादि में स्थित तामस पुरुष अधोगति को अर्थात् कीट, पशु आदि नीच योनियों को तथा नरकों को प्राप्त होते हैं।(18)
जिस समय द्रष्टा तीनो गुणों के अतिरिक्त अन्य किसी को कर्ता नहीं देखता और तीनों गुणों से अत्यन्त परे सच्चिदानन्दघनस्वरूप मुझ परमात्मा को तत्त्व से जानता है, उस समय वह मेरे स्वरूप को प्राप्त होता है।(19)
यह शरीर की उत्पत्ति के कारणरूप इन तीनों गुणों को उल्लंघन करके जन्म, मृत्यु, वृद्धावस्था और सब प्रकार के दुःखों से मुक्त हुआ परमानन्द को प्राप्त होता है।(20)
अर्जुन उवाच कैर्लिगैस्त्रीन्गुणानेतानतीतो भवति प्रभो। किमाचारः कथं चैतांस्त्रीन्गुणानतिवर्तते।।21।।
अर्जुन बोलेः इन तीनों गुणों से अतीत पुरुष किन-किन लक्षणों से युक्त होता है और किस प्रकार के आचरणों वाला होता है तथा हे प्रभो ! मनुष्य किस उपाय से इन तीनों गुणों से अतीत होता है।
श्रीभगवानुवाच प्रकाशं च प्रवृत्तिं च मोहमेव च पाण्डव। न द्वेष्टि संप्रवृत्तानि न निवृत्तानि कांक्षति।।22।। उदासीनवदासीनो गुणैर्यो न विचाल्यते। गुणा वर्तन्त इत्ये योऽवतिष्ठति नेंगते।।23।। समदुःखसुखः स्वस्थः समलोष्टाश्मकांचनः। तुल्यप्रियाप्रियो धीरस्तुल्यनिन्दात्मसंस्तुति:।24।। मानापमानयोस्तुल्यस्तुल्यो मित्रारिपक्षयोः। सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते।।25।।
श्री भगवान बोलेः हे अर्जुन ! जो पुरुष सत्त्वगुण के कार्यरूप प्रकाश को और रजोगुण के कार्यरूप प्रवृत्ति को तथा तमोगुण के कार्यरूप मोह को भी न तो प्रवृत्त होने पर उनसे द्वेष करता है और न निवृत्त होने पर उनकी आकांक्षा करता है। जो साक्षी के सदृश स्थित हुआ गुणों के द्वारा विचलित नहीं किया जा सकता और गुण ही गुणों में बरतते हैं – ऐसा समझता हुआ जो सच्चिदानन्दघन परमात्मा में एकीभाव से स्थित रहता है और उस स्थिति से कभी विचलित नहीं होता। जो निरन्तर आत्मभाव में स्थित, दुःख-सुख को समान समझनेवाला, मिट्टी, पत्थर और स्वर्ण में समान भाववाला, ज्ञानी, प्रिय तथा अप्रिय को एक-सा मानने वाला और अपनी निन्दा स्तुति में भी समान भाववाला है। जो मान और अपमान में सम है, मित्र और वैरी के पक्ष में भी सम है तथा सम्पूर्ण आरम्भों में कर्तापन के अभिमान से रहित है, वह पुरुष गुणातीत कहा जाता है।(22,23,24,25)
मां च योऽव्यभिचारेण भक्तियोगने सेवते। स गुणान्समतीत्यैतान्ब्रह्मभूयाय कल्पते।।26।।
और जो पुरुष अव्यभिचारी भक्तियोग के द्वारा मुझको निरन्तर भजता है, वह भी इन तीनों गुणों को भली भाँति लाँघकर सच्चिदानन्दघन ब्रह्म को प्राप्त होने के लिए योग्य बन जाता है।(26)
ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य च। शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकस्य च।।27।।
क्योंकि उस अविनाशी परब्रह्म का और अमृत का तथा नित्यधर्म का और अखण्ड एकरस आनन्द का आश्रय मैं हूँ।(27)
श्री भगवान बोलेः आदिपुरुष परमेश्वररूप मूलवाले और ब्रह्मारूप मुख्य शाखावाले जिस संसाररूप पीपल के वृक्ष को अविनाशी कहते हैं, तथा वेद जिसके पत्ते कहे गये हैं – उस संसाररूप वृक्ष को जो पुरुष मूलसहित तत्त्व से जानता है, वह वेद के तात्पर्य को जानने वाला है।(1)
अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः। अधश्च मूलान्यनुसंततानि कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके।।2।।
उस संसार वृक्ष की तीनों गुणोंरूप जल के द्वारा बढ़ी हुई और विषय-भोगरूप कोंपलोंवाली देव, मनुष्य और तिर्यक् आदि योनिरूप शाखाएँ नीचे और ऊपर सर्वत्र फैली हुई हैं तथा मनुष्यलोक में कर्मों के अनुसार बाँधनेवाली अहंता-ममता और वासनारूप जड़ें भी नीचे और ऊपर सभी लोकों में व्याप्त हो रही हैं।(2)
न रूपमस्येह तथोपलभ्यते नान्तो न चादिर्न च सम्प्रतिष्ठा। अश्वत्थमेनं सुविरुढमूल- मसङ्गशस्त्रेण दृढेन छित्वा।।3।। ततः पदं तत्परिमार्गितव्यं यस्मिन्गता न निवर्तन्ति भूयः। तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये यतः प्रवृत्तिः प्रसूता पुराणी।।4।।
इस संसार वृक्ष का स्वरूप जैसा कहा है वैसा यहाँ विचारकाल में नहीं पाया जाता, क्योंकि न तो इसका आदि है और न अन्त है तथा न इसकी अच्छी प्रकार से स्थिति ही है। इसलिए इस अहंता-ममता और वासनारूप अति दृढ़ मूलों वाले संसाररूप पीपल के वृक्ष को वैराग्यरुप शस्त्र द्वारा काटकर। उसके पश्चात् उस परम पदरूप परमेश्वर को भली भाँति खोजना चाहिए, जिसमें गये हुए पुरुष फिर लौटकर संसार में नहीं आते और जिस परमेश्वर से इस पुरातन संसार-वृक्ष की प्रवृत्ति विस्तार को प्राप्त हुई है, उसी आदिपुरुष नारायण के मैं शरण हूँ – इस प्रकार दृढ़ निश्चय करके उस परमेश्वर का मनन और निदिध्यासन करना चाहिए।(3,4)
जिसका मान और मोह नष्ट हो गया है, जिन्होंने आसक्तिरूप दोष को जीत लिया है, जिनकी परमात्मा के स्वरुप में नित्य स्थिति है और जिनकी कामनाएँ पूर्णरूप से नष्ट हो गयी हैं- वे सुख-दुःख नामक द्वन्द्वों से विमुक्त ज्ञानीजन उस अविनाशी परम पद को प्राप्त होते हैं।(5)
न तद् भासयते सूर्यो न शशांको न पावकः। यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम।।6।।
जिस परम पद को प्राप्त होकर मनुष्य लौटकर संसार में नहीं आते, उस स्वयं प्रकाश परम पद को न सूर्य प्रकाशित कर सकता है, न चन्द्रमा और अग्नि ही। वही मेरा परम धाम है।(6)
इस देह में यह सनातन जीवात्मा मेरा अंश है और वही इस प्रकृति में स्थित मन और पाँचों इन्द्रियों को आकर्षित करता है।(7)
वायु गन्ध के स्थान से गन्ध को जैसे ग्रहण करके ले जाता है, वैसे ही देहादि का स्वामी जीवात्मा भी जिस शरीर का त्याग करता है, उससे इस मन सहित इन्द्रियों को ग्रहण करके फिर जिस शरीर को प्राप्त होता है- उसमें जाता है।(8)
यह जीवात्मा श्रोत्र, चक्षु और त्वचा को तथा रसना, घ्राण और मन को आश्रय करके- अर्थात् इन सबके सहारे से ही विषयों का सेवन करता है।(9)
उत्क्रामन्तं स्थितं वापि भुंजानं वा गुणान्वितम्। विमूढा नानुपश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः।।10।।
शरीर को छोड़कर जाते हुए को अथवा शरीर में स्थित हुए को अथवा विषयों को भोगते हुए को इस प्रकार तीनों गुणों से युक्त हुए को भी अज्ञानीजन नहीं जानते, केवल ज्ञानरूप नेत्रोंवाले विवेकशील ज्ञानी ही तत्त्व से जानते हैं।(10)
यत्न करने वाले योगीजन भी अपने हृदय में स्थित इस आत्मा को तत्त्व से जानते हैं किन्तु जिन्होंने अपने अन्तःकरण को शुद्ध नहीं किया है, ऐसे अज्ञानीजन तो यत्न करते रहने पर भी इस आत्मा को नहीं जानते।(11)
सूर्य में स्थित जो तेज सम्पूर्ण जगत को प्रकाशित करता है तथा जो तेज चन्द्रमा में है और जो अग्नि में है- उसको तू मेरा ही तेज जान।(12)
गामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा। पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः।।13।।
और मैं ही पृथ्वी में प्रवेश करके अपनी शक्ति से सब भूतों को धारण करता हूँ और रसस्वरूप अर्थात् अमृतमय चन्द्रमा होकर सम्पूर्ण औषधियों को अर्थात् वनस्पतियों को पुष्ट करता हूँ।(13)
मैं ही सब प्राणियों के हृदय में अन्तर्यामी रूप से स्थित हूँ तथा मुझसे ही स्मृति, ज्ञान और अपोहन होता है और सब वेदों द्वारा मैं ही जानने के योग्य हूँ तथा वेदान्त का कर्ता और वेदों को जानने वाला भी मैं ही हूँ।(15)
इस संसार में नाशवान और अविनाशी भी ये दो प्रकार के पुरुष हैं। इनमें सम्पूर्ण भूतप्राणियों के शरीर तो नाशवान और जीवात्मा अविनाशी कहा जाता है।(16)
उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः। यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः।।17।।
इन दोनों से उत्तम पुरुष तो अन्य ही है, जो तीनों लोकों में प्रवेश करके सबका धारण-पोषण करता है तथा अविनाशी परमेश्वर और परमात्मा- इस प्रकार कहा गया है।(17)
यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः। अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः।।18।।
क्योंकि मैं नाशवान जड़वर्ग क्षेत्र से सर्वथा अतीत हूँ और अविनाशी जीवात्मा से भी उत्तम हूँ, इसलिए लोक में और वेद में भी पुरुषोत्तम नाम से प्रसिद्ध हूँ।(18)
यो मामेवमसंमूढो जानाति पुरुषोत्तम्। स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत।।19।।
भारत ! जो ज्ञानी पुरुष मुझको इस प्रकार तत्त्व से पुरुषोत्तम जानता है, वह सर्वज्ञ पुरुष सब प्रकार से निरन्तर मुझ वासुदेव परमेश्वर को ही भजता है।(19)
श्री भगवान बोलेः भय का सर्वथा अभाव, अन्तःकरण की पूर्ण निर्मलता, तत्त्वज्ञान के लिए ध्यानयोग में निरन्तर दृढ़ स्थिति और सात्त्विक दान, इन्द्रियों का दमन, भगवान, देवता और गुरुजनों की पूजा तथा अग्निहोत्र आदि उत्तम कर्मों का आचरण और वेद-शास्त्रों का पठन-पाठन तथा भगवान के नाम और गुणों का कीर्तन, स्वधर्मपालन के लिए कष्टसहन और शरीर तथा इन्द्रियों के सहित अन्तःकरण की सरलता। मन, वाणी और शरीर में किसी प्रकार भी किसी को कष्ट न देना, यथार्थ और प्रिय भाषण, अपना अपकार करने वाले पर भी क्रोध का न होना, कर्मों में कर्तापन के अभिमान का त्याग, अन्तःकरण की उपरति अर्थात् चित्त की चंचलता का अभाव, किसी की निन्दा न करना, सब भूत प्राणियों में हेतुरहित दया, इन्द्रियों का विषयों के साथ संयोग होने पर भी उनमें आसक्ति का न होना, कोमलता, लोक और शास्त्र से विरूद्ध आचरण में लज्जा और व्यर्थ चेष्टाओं का अभाव। तेज, क्षमा, धैर्य, बाहर की शुद्धि तथा किसी में भी शत्रुभाव का न होना और अपने में पूज्यता के अभिमान का अभाव – ये सब तो हे अर्जुन ! दैवी सम्पदा को लेकर उत्पन्न हुए पुरुष के लक्षण हैं(1,2,3)
हे अर्जुन ! इस लोक में भूतों की सृष्टि यानी मनुष्यसमुदाय दो ही प्रकार का हैः एक तो दैवी प्रकृति वाला और दूसरा आसुरी प्रकृति वाला। उनमें से दैवी प्रकृतिवाला तो विस्तारपूर्वक कहा गया, अब तू आसुरी प्रकृतिवाले मनुष्य-समुदाय को भी विस्तारपूर्वक मुझसे सुन(6)
प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च जना न विदुरासुराः। न शौचं नापि चाचारो न सत्यं तेषु विद्यते।।7।।
आसुर स्वभाव वाले मनुष्य प्रवृत्ति और निवृत्ति- इन दोनों को ही नहीं जानते। इसलिए उनमें न तो बाहर-भीतर की शुद्धि है, न श्रेष्ठ आचरण है और न सत्यभाषण ही है।(7)
असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम्। अपरस्परसम्भूतं किमन्यत्कामहैतुकम्।।8।।
वे आसुरी प्रकृतिवाले मनुष्य कहा करते हैं कि जगत आश्रयरहित, सर्वथा असत्य और बिना ईश्वर के, अपने-आप केवल स्त्री पुरुष के संयोग से उत्पन्न है, अतएव केवल काम ही इसका कारण है। इसके सिवा और क्या है?(8)
इस मिथ्या ज्ञान को अवलम्बन करके जिनका स्वभाव नष्ट हो गया है तथा जिनकी बुद्धि मन्द है, वे सबका अपकार करने वाले क्रूरकर्मी मनुष्य केवल जगत के नाश के लिए ही समर्थ होते हैं।(9)
वे दम्भ, मान और मद से युक्त मनुष्य किसी प्रकार भी पूर्ण न होने वाली कामनाओं का आश्रय लेकर, अज्ञान से मिथ्या सिद्धान्तों को ग्रहण करके और भ्रष्ट आचरणों को धारण करके संसार में विचरते हैं।(10)
चिन्तामपरिमेयां च प्रलयान्तामुपाश्रिताः। कामोपभोगपरमा एतावदिति निश्चिताः।11।। आशापाशशतैर्बद्धाः कामक्रोधपरायणाः। ईहन्ते कामभोगार्थमन्यायेनार्थसंचयान्।।12।।
तथा वे मृत्यु पर्यन्त रहने वाली असंख्य चिन्ताओं का आश्रय लेने वाले, विषयभोगों के भोगने में तत्पर रहने वाले और ‘इतना ही सुख है’ इस प्रकार मानने वाले होते हैं। वे आशा की सैंकड़ों फाँसियों में बँधे हुए मनुष्य काम-क्रोध के परायण होकर विषय भोगों के लिए अन्यायपूर्वक धनादि पदार्थों का संग्रह करने की चेष्टा करते हैं।(11,12)
वे सोचा करते हैं कि मैंने आज यह प्राप्त कर लिया है और अब इस मनोरथ को प्राप्त कर लूँगा। मेरे पास यह इतना धन है और फिर भी यह हो जायेगा। वह शत्रु मेरे द्वारा मारा गया और उन दूसरे शत्रुओं को भी मैं मार डालूँगा। मैं ईश्वर हूँ, ऐश्वर्य को भोगने वाला हूँ। मैं सब सिद्धियों से युक्त हूँ और बलवान तथा सुखी हूँ। मैं बड़ा धनी और बड़े कुटुम्बवाला हूँ। मेरे समान दूसरा कौन है? मैं यज्ञ करूँगा, दान दूँगा और आमोद-प्रमोद करूँगा। इस प्रकार अज्ञान से मोहित रहने वाले तथा अनेक प्रकार से भ्रमित चित्तवाले मोहरूप जाल से समावृत और विषयभोगों में अत्यन्त आसक्त आसुर लोग महान अपवित्र नरक में गिरते हैं।(13,14,15,16)
वे अपने-आपको ही श्रेष्ठ मानने वाले घमण्डी पुरुष धन और मान के मद से युक्त होकर केवल नाममात्र के यज्ञों द्वारा पाखण्ड से शास्त्रविधिरहित यजन करते हैं।(17)
अहंकारं बलं दर्पं कामं क्रोधं च संश्रिताः। मामात्मपरदेहेषु प्रद्विषन्तोऽभ्यसूयकाः।।18।।
वे अहंकार, बल, घमण्ड, कामना और क्रोधादि के परायण और दूसरों की निन्दा करने वाले पुरुष अपने और दूसरों के शरीर में स्थित मुझ अन्तर्यामि से द्वेष करने वाले होते हैं।(18)
हे अर्जुन ! वे मूढ़ मुझको न प्राप्त होकर ही जन्म-जन्म में आसुरी योनि को प्राप्त होते हैं, फिर उससे भी अति नीच गति को प्राप्त होते हैं अर्थात् घोर नरकों में पड़ते हैं।(20)
काम, क्रोध तथा लोभ- ये तीन प्रकार के नरक के द्वार आत्मा का नाश करने वाले अर्थात् उसको अधोगति में ले जाने वाले हैं। अतएव इन तीनों को त्याग देना चाहिए।(21)
इस प्रकार उपनिषद, ब्रह्मविद्या तथा योगशास्त्र रूप श्रीमद् भगवद् गीता के श्रीकृष्ण-अर्जुन संवाद में दैवासुरसंपद्विभागयोग नामक सोलहवाँ अध्याय संपूर्ण हुआ।
सत्रहवाँ अध्याय – श्रद्धात्रयविभागयोग
अर्जुन उवाच – ये शास्त्रविधिमुत्सृज्य यजन्ते श्रद्धयान्विताः। तेषां निष्ठा तु का कृष्ण सत्त्वमाहो रजस्तमः।।1।।
अर्जुन बोलेः हे कृष्ण ! जो शास्त्रविधि छोड़कर (केवल) श्रद्धायुक्त होकर पूजा करते हैं, उनकी स्थिति कैसी होती है? सात्त्विक, राजसी या तामसी?(1)
श्री भगवान बोलेः मनुष्यों की वह शास्त्रीय संस्कारों से रहित केवल स्वभाव से उत्पन्न श्रद्धा सात्त्विकी और राजसी तथा तामसी – ऐसे तीनों प्रकार की ही होती है। उसको तू मुझसे सुन।(2)
सत्त्वानुरूपा सर्वस्य श्रद्धा भवति भारत। श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यो यच्छ्रद्धः स एव सः।।3।।
हे भारत ! सभी मनुष्यों की श्रद्धा उनके अन्तःकरण के अनुरूप होती है। यह पुरुष श्रद्धामय है, इसलिए जो पुरुष जैसी श्रद्धावाला है, वह स्वयं भी वही है।(3)
जो मनुष्य शास्त्रविधि से रहित केवल मनःकल्पित घोर तप को तपते हैं तथा दम्भ और अहंकार से युक्त तथा कामना, आसक्ति और बल के अभिमान से भी युक्त हैं। जो शरीररूप से स्थित भूतसमुदाय को औरअन्तःकरण में स्थित मुझ परमात्मा को भी कृश करने वाले हैं, उन अज्ञानियों को तू आसुर-स्वभाव वाले जान।
भोजन भी सबको अपनी-अपनी प्रकृति के अनुसार तीन प्रकार का प्रिय होता है। और वैसे ही यज्ञ, तप और दान बी तीन-तीन प्रकार के होते हैं। उनके इस पृथक्-पृथक् भेद को तू मुझसे सुन।(7)
आयु, बुद्धि, बल, आरोग्य, सुख और प्रीति को बढ़ाने वाले, रसयुक्त, चिकने और स्थिर रहने वाले तथा स्वभाव से ही मन को प्रिय – ऐसे आहार अर्थात् भोजन करने के पदार्थ सात्त्विक पुरुष को प्रिय होते हैं।(8)
कड़वे, खट्टे, लवणयुक्त, बहुत गरम, तीखे, रूखे, दाहकारक और दुःख, चिन्ता तथा रोगों को उत्पन्न करने वाले आहार अर्थात् भोजन करने के पदार्थ राजस पुरुष को प्रिय होते हैं।(9)
यातयामं गतरसं पूति पर्युषितं च यत्। उच्छिष्टमपि चामेध्यं भोजनं तामसप्रियम्।।10।।
जो भोजन अधपका, रसरहित, दुर्गन्धयुक्त, बासी और उच्छिष्ट है तथा जो अपवित्र भी है वह भोजन तामस पुरुष को प्रिय होता है।(10)
अफलाकांक्षिभिर्यज्ञो विधििदष्टो य इज्यते। यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय स सात्त्विकः।।11।।
जो शास्त्रविधि से नियत यज्ञ करना ही कर्तव्य है – इस प्रकार मन को समाधान करके, फल न चाहने वाले पुरुषों द्वारा किया जाता है, वह सात्त्विक है।(11)
जो उद्वेग ने करने वाला, प्रिय और हितकारक व यथार्थ भाषण है तथा जो वेद-शास्त्रों के पठन का एवं परमेश्वर के नाम-जप का अभ्यास है- वही वाणी सम्बन्धी तप कहा जाता है।(15)
मन की प्रसन्नता, शान्तभाव, भगवद् चिन्तन करने का स्वभाव, मन का निग्रह और अन्तःकरण के भावों को भली भाँति पवित्रता – इस प्रकार यह मन-सम्बन्धी तप कहा जाता है।(16)
जो तप सत्कार, मान और पूजा के लिए तथा अन्य किसी स्वार्थ के लिए भी स्वभाव से या पाखण्ड से किया जाता है, वह अनिश्चित और क्षणिक फलवाला तप यहाँ राजस कहा गया है।(18)
मूढग्राहेणात्मनो यत्पीडया क्रियते तपः। परस्योत्सादनार्थं वा तत्तमसमुदाहृतम्।।19।।
जो तप मूढ़तापूर्वक हठ से, मन वाणी और शरीर की पीड़ा के सहित अथवा दूसरे का अनिष्ट करने के लिए किया जाता है वह तप तामस कहा गया है।(19)
दातव्यमिति यद्दानं दीयतेऽनुपकारिणे। देशे काले च पात्रे च तद्दानं सात्त्विकं स्मृतम्।।20।।
दान देना ही कर्तव्य है – ऐसे भाव से जो दान देश तथा काल और पात्र के प्राप्त होने पर उपकार न करने वाले के प्रति दिया जाता है, वह दान सात्त्विक कहा गया है।(20)
यत्तु प्रत्युपकारार्थं फलमुद्दिश्य वा पुनः। दीयते च परिक्लिष्टं तद्दानं राजसं स्मृतम्।।21।।
किन्तु जो दान क्लेशपूर्वक तथा प्रत्युपकार के प्रयोजन से अथवा फल को दृष्टि में रखकर फिर दिया जाता है, वह दान राजस कहा गया है।(21)
इसलिए वेद-मन्त्रों का उच्चारण करने वाले श्रेष्ठ पुरुषों की शास्त्रविधि से नियत यज्ञ, दान और तपरूप क्रियाएँ सदा ‘ॐ’ इस परमात्मा के नाम को उच्चारण करके ही आरम्भ होती है।(24)
तत् अर्थात् ‘तत्’ नाम से कहे जाने वाले परमात्मा का ही यह सब है – इस भाव से फल को न चाह कर नाना प्रकार की यज्ञ, तपरूप क्रियाएँ तथा दानरूप क्रियाएँ कल्याण की इच्छावाले पुरुषों द्वारा की जाती हैं।(25)
सद्भावे साधुभावे च सदित्येतत्प्रयुज्यते। प्रशस्ते कर्मणि तथा सच्छब्दः पार्थ युज्यते।।26।।
‘सत्’ – इस प्रकार यह परमात्मा का नाम सत्यभाव में और श्रेष्ठभाव में प्रयोग किया जाता है तथा हे पार्थ ! उत्तम कर्म में भी ‘सत्’ शब्द का प्रयोग किया जाता है।(26)
तथा यज्ञ, तप और दान में जो स्थिति है, वह भी ‘सत्’ इस प्रकार कही जाती है और उस परमात्मा के लिए किया हुआ कर्म निश्चयपूर्वक सत् – ऐसे कहा जाता है।(27)
अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्तं कृतं च यत्। असदित्युच्यते पार्थ न च तत्प्रेत्य नो इह।।28।।
हे अर्जुन ! बिना श्रद्धा के किया हुआ हवन, दिया हुआ दान व तपा हुआ तप और जो कुछ भी किया हुआ शुभ कर्म है – वह समस्त ‘असत्’ – इस प्रकार कहा जाता है, इसलिए वह न तो इस लोक में लाभदायक है और नमरने के बाद ही।(28)
इस प्रकार उपनिषद, ब्रह्मविद्या तथा योगशास्त्र रूप श्रीमद् भगवद् गीता के श्रीकृष्ण-अर्जुन संवाद में श्रद्धात्रयविभागयोग नामक सत्रहवाँ अध्याय संपूर्ण हुआ।
श्री भगवान बोलेः कितने ही पण्डितजन तो काम्य कर्मों के त्याग को संन्यास समझते हैं तथा दूसरे विचारकुशल पुरुष सब कर्मों के फल के त्याग को त्याग कहते हैं।(2)
त्याज्यं दोषवदित्येके कर्म प्राहुर्मनीषिणः यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यमिति चापरे।।3।।
कुछेक विद्वान ऐसा कहते हैं कि कर्ममात्र दोषयुक्त हैं, इसलिए त्यागने के योग्य हैं और दूसरे विद्वान यह कहते हैं कि यज्ञ, दान और तपरूप कर्म त्यागने योग्य नहीं हैं।(3)
निश्चयं श्रृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम। त्यागो हि पुरुषव्याघ्र त्रिविधः सम्प्रकीर्तितः।।4।।
हे पुरुषश्रेष्ठ अर्जुन ! संन्यास और त्याग, इन दोनों में से पहले त्याग के विषय में तू मेरा निश्चय सुन। क्योंकि त्याग सात्त्विक, राजस और तामस भेद से तीन प्रकार का कहा गया है।(4)
यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत्। यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम्।।5।।
यज्ञ, दान और तपरूप कर्म त्याग करने के योग्य नहीं हैं, बल्कि वह तो अवश्य कर्तव्य है, क्योंकि यज्ञ, दान और तप – ये तीनों ही कर्म बुद्धिमान पुरुषों को पवित्र करने वाले हैं।(5)
इसलिए हे पार्थ ! इन यज्ञ, दान और तपरूप कर्मों को तथा और भी सम्पूर्ण कर्तव्यकर्मों को आसक्ति और फलों का त्याग करके अवश्य करना चाहिए; यह मेरा निश्चय किया हुआ उत्तम मत है।(6)
(निषिद्ध और काम्य कर्मों का तो स्वरूप से त्याग करना उचित ही है।) परन्तु नियत कर्म का स्वरूप से त्याग उचित नहीं है। इसलिए मोह के कारण उसका त्याग कर देना तामस त्याग कहा गया है।(7)
दुःखमित्येव यत्कर्म कायक्लेशभयात्त्यजेत्। स कृत्वा राजसं त्यागं नैव त्यागफलं लभेत्।।
जो कुछ कर्म है, वह सब दुःखरूप ही है, ऐसा समझकर यदि कोई शारीरिक क्लेश के भय से कर्तव्य-कर्मों का त्याग कर दे, तो वह ऐसा राजस त्याग करके त्याग के फल को किसी प्रकार भी नहीं पाता।(8)
हे अर्जुन ! जो शास्त्रविहित कर्म करना कर्तव्य है – इसी भाव से आसक्ति और फल का त्याग करके किया जाता है वही सात्त्विक त्याग माना गया है।(9)
न द्वेष्ट्यकुशलं कर्म कुशले नानुषज्जते। त्यागी सत्त्वसमाविष्टो मेधावी छिन्नसंशयः।।10।।
जो मनुष्य अकुशल कर्म से द्वेष नहीं करता और कुशल कर्म में आसक्त नहीं होता – वह शुद्ध सत्त्वगुण से युक्त पुरुष संशयरहित, बुद्धिमान और सच्चा त्यागी है।(10)
न हि देहभृता शक्यं त्यक्तुं कर्माण्यशेषतः। यस्तु कर्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते।।11।।
क्योंकि शरीरधारी किसी भी मनुष्य के द्वारा सम्पूर्णता से सब कर्मों का त्याग किया जाना शक्य नहीं है इसलिए जो कर्मफल का त्यागी है, वही त्यागी है – यह कहा जाता है।(11)
अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम्। भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु संन्यासिनां क्वचित्।।12।।
कर्मफल का त्याग न करने वाले मनुष्यों के कर्मों का तो अच्छा-बुरा और मिला हुआ – ऐसे तीन प्रकार का फल मरने के पश्चात् अवश्य होता है, किन्तु कर्मफल का त्याग कर देने वाले मनुष्यों के कर्मों का फल किसीकाल में भी नहीं होता।(12)
हे महाबाहो ! सम्पूर्ण कर्मों की सिद्धि के ये पाँच हेतु कर्मों का अन्त करने के लिए उपाय बतलाने वाले साख्यशास्त्र में कहे गये हैं, उनको तू मुझसे भली भाँति जान।(13)
अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम्। विविधाश्च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पंचमम्।।14।।
इस विषय में अर्थात् कर्मों की सिद्धि में अधिष्ठान और कर्ता तथा भिन्न-भिन्न प्रकार के करण और नाना प्रकार की अलग-अलग चेष्टाएँ और वैसे ही पाँचवाँ हेतु दैव है।(14)
शरीरवाङ् मनोभिर्यत्कर्म प्रारभते नरः। न्याय्यं वा विपरीतं वा पंचैते तस्य हेतवः।।15।।
मनुष्य मन, वाणी और शरीर से शास्त्रानुकूल अथवा विपरीत जो कुछ भी कर्म करता है – उसके ये पाँचों कारण हैं।(15)
तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं केवलं तु यः। पश्यत्यकृतबुद्धित्वान्न स पश्यति दुर्मतिः।।16।।
परन्तु ऐसा होने पर भी जो मनुष्य अशुद्ध बुद्धि होने के कारण उस विषय में यानी कर्मों के होने में केवल शुद्धस्वरूप आत्मा को कर्ता समझता है, वह मलिन बुद्धिवाला अज्ञानी यथार्थ नहीं समझता।(16)
यस्य नांहकृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते। हत्वापि स इमाँल्लोकान्न हन्ति न निबध्यते।।17।।
जिस पुरुष के अन्तःकरण में ‘मैं कर्ता हूँ’ ऐसा भाव नहीं है तथा जिसकी बुद्धि सांसारिक पदार्थों में और कर्मों में लेपायमान नहीं होती, वह पुरुष इन सब लोकों को मारकर भी वास्तव में न तो मरता है और न पाप से बँधताहै।(17)
किन्तु जो ज्ञान अर्थात् जिस ज्ञान के द्वारा मनुष्य सम्पूर्ण भूतों में भिन्न-भिन्न प्रकार के नाना भावों को अलग-अलग जानता है, उस ज्ञान को तू राजस जान।(21)
यत्तु कृत्स्नवदेकस्मिन्कार्ये सक्तमहैतुकम्। अतत्त्वार्थवदल्पं च तत्तामसमुदाहृतम्।।22।।
परन्तु जो ज्ञान एक कार्यरूप शरीर में ही सम्पूर्ण के सदृश आसक्त है तथा जो बिना युक्तिवाला, तात्त्विक अर्थ से रहित और तुच्छ है – वह तामस कहा गया है।(22)
जो कर्म शास्त्रविधि से नियत किया हुआ और कर्तापन के अभिमान से रहित हो तथा फल न चाहने वाले पुरुष द्वारा बिना राग-द्वेष के किया गया हो – वह सात्त्विक कहा जाता है। (23)
यत्तु कामेप्सुना कर्म साहंकारेण वा पुनः। क्रियते बहुलायासं तद्रजासमुदाहृतम्।।24।।
परन्तु जो कर्म बहुत परिश्रम से युक्त होता है तथा भोगों को चाहने वाले पुरुष द्वारा या अहंकारयुक्त पुरुष द्वारा किया जाता है, वह कर्म राजस कहा गया है।(24)
अनुबन्धं क्षयं हिंसामनपेक्ष्य च पौरुषम्। मोहादारभ्यते कर्म यत्तत्तामसमुच्यते।।25।।
जो कर्म परिणाम, हानि, हिंसा और सामर्थ्य को न विचार कर केवल अज्ञान से आरम्भ किया जाता है, वह तामस कहा जाता है।(25)
जो कर्ता संगरहित, अहंकार के वचन न बोलने वाला, धैर्य और उत्साह से युक्त तथा कार्य के सिद्ध होने और न होने में हर्ष-शोकादि विकारों से रहित है – वह सात्त्विक कहा जाता है।(26)
जो कर्ता आसक्ति से युक्त, कर्मों के फल को चाहने वाला और लोभी है तथा दूसरों को कष्ट देने के स्वभाववाला, अशुद्धाचारी और हर्ष-शोक से लिप्त है – वह राजस कहा गया है।(27)
जो कर्ता अयुक्त, शिक्षा से रहित, घमंडी, धूर्त और दूसरों की जीविका का नाश करने वाला तथा शोक करने वाला, आलसी और दीर्घसूत्री है – वह तामस कहा जाता है।(28)
हे धनंजय ! अब तू बुद्धि का और धृति का भी गुणों के अनुसार तीन प्रकार का भेद मेरे द्वारा सम्पूर्णता से विभागपूर्वक कहा जाने वाला सुन।(29)
प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च कार्याकार्ये भयाभये। बन्धं मोक्षं च या वेत्ति बुद्धिः सा पार्थ सात्त्विकी।।30।।
हे पार्थ ! जो बुद्धि प्रवृत्तिमार्ग और निवृत्तिमार्ग को, कर्तव्य और अकर्तव्य को, भय और अभय को तथा बन्धन और मोक्ष को यथार्थ जानती है – वह बुद्धि सात्त्विकी है।(30)
हे पार्थ ! मनुष्य जिस बुद्धि के द्वारा धर्म और अधर्म को तथा कर्तव्य और अकर्तव्य को भी यथार्थ नहीं जानता, वह बुद्धि राजसी है।
अधर्मं धर्ममिति या मन्यते तमसावृता। सर्वार्थान्विपरीतांश्च बुद्धिः सा पार्थ तामसी।।32।।
हे अर्जुन ! जो तमोगुण से घिरी हुई बुद्धि अधर्म को भी ‘यह धर्म है’ ऐसा मान लेती है तथा इसी प्रकार अन्य सम्पूर्ण पदार्थों को भी विपरीत मान लेती है, वह बुद्धि तामसी है।(32)
परंतु हे पृथापुत्र अर्जुन ! फल की इच्छावाला मनुष्य जिस धारणशक्ति के द्वारा अत्यन्त आसक्ति से धर्म, अर्थ और कामों को धारण करता है, वह धारणशक्ति राजसी है। (34)
हे पार्थ ! दुष्ट बुद्धिवाला मनुष्य जिस धारणशक्ति के द्वारा निद्रा, भय, चिन्ता और दुःख को तथा उन्मत्तता को भी नहीं छोड़ता अर्थात् धारण किये रहता है – वह धारणशक्ति तामसी है।(35)
सुखं त्विदानीं त्रिविधं श्रृणु मे भरतर्षभ। अभ्यसाद्रमते यत्र दुःखान्तं च निगच्छति।।36।। यत्तदग्रे विषमिद परिणामेऽमृतोपमम्। तत्सुखं सात्त्विकं प्रोक्तमात्मबुद्धिप्रसादजम्।।37।।
हे भरतश्रेष्ठ ! अब तीन प्रकार के सुख को भी तू मुझसे सुन। जिस सुख में साधक मनुष्य भजन, ध्यान और सेवादि के अभ्यास से रमण करता है और जिससे दुःखों के अन्त को प्राप्त हो जाता है – जो ऐसा सुख है, वहआरम्भकाल में यद्यपि विष के तुल्य प्रतीत होता है, परंतु परिणाम में अमृत के तुल्य है। इसलिए वह परमात्मविषयक बुद्धि के प्रसाद से उत्पन्न होने वाला सुख सात्त्विक कहा गया है।(36, 37)
जो सुख विषय और इन्द्रियों के संयोग से होता है, वह पहले भोगकाल में अमृत के तुल्य प्रतीत होने पर भी परिणाम में विष के तुल्य है, इसलिए वह सुख राजस कहा गया है।(38)
यदग्रे चानुबन्धे च सुखं मोहनमात्मनः। निद्रालस्यप्रमादोत्थं तत्तामसमुदाहृतम्।।39।।
जो सुख भोगकाल में तथा परिणाम में भी आत्मा को मोहित करने वाला है – वह निद्रा, आलस्य और प्रमाद से उत्पन्न सुख तामस कहा गया है।(39)
न तदस्ति पृथिव्यां व दिवि देवेषु वा पुनः सत्त्वं प्रकृतिजैर्मुक्तं यदेभिःस्यात्त्रिभिर्गुणैः।।40।।
पृथ्वी में या आकाश में अथवा देवताओं में तथा इनके सिवा और कहीं भी वह ऐसा कोई भी सत्त्व नहीं है, जो प्रकृति से उत्पन्न इन तीनों गुणों से रहित हो।(40)
ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परंतप। कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवैर्गुणैः।।41।।
हे परंतप ! ब्राह्मण, क्षत्रिय और वैश्यों के तथा शूद्रों के कर्म स्वभाव उत्पन्न गुणों द्वारा विभक्त किये गये हैं।(41)
अन्तःकरण का निग्रह करना, इन्द्रियों का दमन करना, धर्मपालन के लिए कष्ट सहना, बाहर-भीतर से शुद्ध रहना, दूसरों के अपराधों को क्षमा करना, मन, इन्द्रिय और शरीर को सरल रखना, वेद,-शास्त्र, ईश्वर औरपरलोक आदि में श्रद्धा रखना, वेद-शास्त्रों का अध्ययन-अध्यापन करना और परमात्मा के तत्त्व का अनुभव करना – ये सब-के-सब ही ब्राह्मण के स्वाभाविक कर्म हैं।(42)
अपने-अपने स्वाभाविक कर्मों में तत्परता से लगा हुआ मनुष्य भगवत्प्राप्तिरूप परम सिद्धि को प्राप्त हो जाता है। अपने स्वाभाविक कर्म में लगा हुआ मनुष्य जिस प्रकार से कर्म करके परम सिद्धि को प्राप्त होता, उसविधि को तू सुन।(45)
जिस परमेश्वर से सम्पूर्ण प्राणियों की उत्पत्ति हुई है और जिससे यह समस्त जगत व्याप्त है, उस परमेश्वर की अपने स्वाभाविक कर्मों द्वारा पूजा करके मनुष्य परम सिद्धि को प्राप्त हो जाता है।(46)
अच्छी प्रकार आचरण किये हुए दूसरे के धर्म से गुणरहित भी अपना धर्म श्रेष्ठ है, क्योंकि स्वभाव से नियत किये हुए स्वधर्म कर्म को करता हुआ मनुष्य पाप को नहीं प्राप्त होता।(47)
सहजं कर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत्। सर्वारम्भा हि दोषेण धूमेनाग्निरिवावृताः।।48।।
अतएव हे कुन्तीपुत्र ! दोषयुक्त होने पर भी सहज कर्म को नहीं त्यागना चाहिए, क्योंकि धुएँ से अग्नि की भाँति सभी कर्म किसी-न-किसी दोष से युक्त हैं।(48)
असक्तबुद्धिः सर्वत्र जितात्मा विगतस्पृहः। नैष्कर्म्यसिद्धिं परमां संन्यासेनाधिगच्छति।।49।।
सर्वत्र आसक्ति रहित बुद्धिवाला, स्पृहारहित और जीते हुए अन्तःकरणवाला पुरुष सांख्ययोग के द्वारा उस परम नैष्कर्म्यसिद्धि को प्राप्त होता है।(49)
जो कि ज्ञानयोग की परानिष्ठा है, उस नैष्कर्म्य सिद्धि को जिस प्रकार से प्राप्त होकर मनुष्य ब्रह्म को प्राप्त होता है, उस प्रकार हे कुन्तीपुत्र ! तू संक्षेप में ही मुझसे समझ।(50)
विशुद्ध बुद्धि से युक्त तथा हलका, सात्त्विक और नियमित भोजन करने वाला, शब्दादि विषयों का त्याग करके एकान्त और शुद्ध देश का सेवन करने वाला, सात्त्विक धारणशक्ति के द्वारा अन्तःकरण और इन्द्रियों कासंयम करके मन, वाणी और शरीर को वश में कर लेने वाला तथा अहंकार, बल, घमण्ड, काम, क्रोध और परिग्रह का त्याग करके निरन्तर ध्यानयोग के परायण रहने वाला, ममता रहित और शान्तियुक्त पुरुषसच्चिदानन्दघन ब्रह्म में अभिन्नभाव से स्थित होने का पात्र होता है।(51, 52, 53)
ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा न शोचति न कांक्षति। समः सर्वेषु भूतेषु मद्भक्तिं लभते पराम्।।54।।
फिर वह सच्चिदानन्दघन ब्रह्म में एकीभाव से स्थित, प्रसन्न मनवाला योगी न तो किसी के लिए शोक करता है और न किसी की आकांक्षा ही करता है। ऐसा समस्त प्राणियों में समभावना वाला योगी मेरी पराभक्तिको प्राप्त हो जाता है।(54)
उस पराभक्ति के द्वारा वह मुझ परमात्मा को, मैं जो हूँ और जितना हूँ, ठीक वैसा-का-वैसा तत्त्व से जान लेता है तथा उस भक्ति से मुझको तत्त्व से जानकर तत्काल ही मुझमें प्रविष्ट हो जाता है।(55)
सर्वकर्माण्यपि सदा कुर्वाणो मद् व्यापाश्रयः। मत्प्रसादादवाप्नोति शाश्वतं पदमव्ययम्।।56।।
मेरे परायण हुआ कर्मयोगी तो सम्पूर्ण कर्मों को सदा करता हुआ भी मेरी कृपा से सनातन अविनाशी परम पद को प्राप्त हो जाता है।(56)
उपर्युक्त प्रकार से मुझमें चित्तवाला होकर तू मेरी कृपा से समस्त संकटों को अनायास ही पार कर जायेगा और यदि अहंकार के कारण मेरे वचनों को न सुनेगा तो नष्ट हो जायेगा अर्थात् परमार्थ से भ्रष्ट हो जायेगा।(58)
यदहंकारमाश्रित्य न योत्स्य इति मन्यसे। मिथ्यैष व्यवसायस्ते प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति।।59।।
जो तू अहंकार का आश्रय न लेकर यह मान रहा है कि ‘मैं युद्ध नहीं करुँगा’ तो तेरा यह निश्चय मिथ्या है क्योंकि तेरा स्वभाव तुझे जबरदस्ती युद्ध में लगा देगा।(59)
हे अर्जुन ! शरीररूप यंत्र में आरूढ़ हुए सम्पूर्ण प्राणियों को अन्तर्यामी परमेश्वर अपनी माया से उनके कर्मों के अनुसार भ्रमण कराता हुआ सब प्राणियों के हृदय में स्थित है।(61)
हे अर्जुन ! तू मुझमें मनवाला हो, मेरा भक्त बन, मेरा पूजन करनेवाला हो और मुझको प्रणाम कर। ऐसा करने से तू मुझे ही प्राप्त होगा, यह मैं तुझसे सत्य प्रतिज्ञा करता हूँ क्योंकि तू मेरा अत्यन्त प्रिय है।(65)
सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज। अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः।।66।।
सम्पूर्ण धर्मों को अर्थात् सम्पूर्ण कर्तव्य कर्मों को मुझमें त्यागकर तू केवल एक मुझ सर्वशक्तिमान सर्वाधार परमेश्वर की ही शरण में आ जा। मैं तुझे सम्पूर्ण पापों से मुक्त कर दूँगा, तू शोक मत कर।(66)
इदं ते नातपस्काय नाभाक्ताय कदाचन। न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति।।67।।
तुझे यह गीता रूप रहस्यमय उपदेश किसी भी काल में न तो तपरहित मनुष्य से कहना चाहिए, न भक्ति रहित से और न बिना सुनने की इच्छावाले से ही कहना चाहिए तथा जो मुझमें दोषदृष्टि रखता है उससे तो कभीनहीं कहना चाहिए।(67)
जो पुरुष मुझमें परम प्रेम करके इस परम रहस्ययुक्त गीताशास्त्र को मेरे भक्तों से कहेगा, वह मुझको ही प्राप्त होगा – इसमें कोई सन्देह नहीं।(68)
न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रियकृत्तमः। भविता न च मे तस्मादन्यः प्रियतरो भुवि।।69।।
उससे बढ़कर मेरा कोई प्रिय कार्य करने वाला मनुष्यों में कोई भी नहीं है तथा पृथ्वीभर में उससे बढ़कर मेरा प्रिय दूसरा कोई भविष्य में होगा भी नहीं।(69)
अध्येष्यते च य इमं धर्म्यं संवादमावयोः। ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः।।70।।
जो पुरुष इस धर्ममय हम दोनों के संवादरूप गीताशास्त्र को पढ़ेगा, उसके द्वारा भी मैं ज्ञानयज्ञ से पूजित होऊँगा – ऐसा मेरा मत है।(70)
श्रद्धावाननसूयश्च श्रृणुयादपि यो नरः सोऽपि मुक्तःशुर्भौल्लोकान्प्राप्नुयात्पुण्यकर्मणाम्।।71।।
जो मनुष्य श्रद्धायुक्त और दोषदृष्टि से रहित होकर इस गीताशास्त्र को श्रवण भी करेगा, वह भी पापों से मुक्त होकर उत्तम कर्म करने वालों के श्रेष्ठ लोकों को प्राप्त होगा।(71)
अर्जुन बोलेः हे अच्युत ! आपकी कृपा से मेरा मोह नष्ट हो गया और मैंने स्मृति प्राप्त कर ली है। अब मैं संशयरहित होकर स्थित हूँ, अतः आपकी आज्ञा का पालन करूँगा।(73)
संजय उवाच – इत्यहं वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मनः। संवादमिममश्रौषमद्भुतं रोमहर्षणम्।।74।।
संजय बोलेः इस प्रकार मैंने श्रीवासुदेव के और महात्मा अर्जुन के इस अदभुत रहस्ययुक्त, रोमांचकारक संवाद को सुना।(74)
Mere samne wali khidki mein
Ek chaand ka tukda rehta hain
Mere samne wali khidki mein
Ek chaand ka tukda rehta hain
Afsos yeh hai ke woh hamse
Kuch ukhda ukhda rehta hain
Mere samne wali khidki mein
Ek chaand ka tukda rehta hain
Jis roz se dekha hain usko
Hum shama jalana bhool gaye
Jis roz se dekha hain usko
Hum shama jalana bhool gaye
Dil thaam ke aise baithe hain
Kahin aana jaana bhool gaye
Ab aath pahar in aankhon mein
Woh chanchal mukhda rehta hain
Mere samne wali khidki mein
Ek chaand ka tukda rehta hain
Par uski ek jhalak ko hum
Ae husn ke malik taras gaye
Kab pyas bujhegi aankhon ki
Din raat yeh dukhda rehta hain
Mere samne wali khidki mein
Ek chaand ka tukda rehta hai
Afsos yeh hai ke vo humse
Kuch ukhda ukhda rehta hai
Mere samne wali khidki mein
Ek chaand ka tukda rehta hai
(Mere samne wali khidki mein
Ek chaand ka tukda rehta hai)
(Mere samne wali khidki mein
Ek chaand ka tukda rehta hai)
Titliaan Warga Lyrics – Harrdy Sandhu, Jaani Sargun Mehta
Titliaan Warga Lyrics
Ae hawa mardi, suraj marda Marda te ae jag marda Ae hawa mardi, suraj marda Marda te ae jag marda Ve je kahsman khaa na marda koi Phir sab ton pehla Rab marda Phir sab ton pehla Rab marda ~ Jaani
Oh tainu mere bina kisse naal vekh ke
Oh chann royi janda mera haal vekh ke
Oh tainu mere bina kisse naal vekh ke
Oh chann royi janda mera haal vekh ke
Oh digg piya chann thalle aashman cho
Oh vi mere marne ton darda
Kade ess phool te kade oss phool te
Yaar mera titliyan varga
Kade ess phool te kade oss phool te
Yaar mera titliyan varga
Yaar mera titliyan varga
Pata chal gaya kaun sa nasha karta hai
Wo naye naye phulon se maja karta hai
Ye kaisa banda bheja tune duniya mein Khuda
Aisi galti thodi na khuda karta hai
Oh pata chala hai jismo ka nasha karta hai Naye naye phulon se maja karta hai Oh pata chala hai jismo ka nasha karta hai Naye naye phulon se maja karta hai Ye kaisa banda bheja tune duniya mein Khuda Oh galti aisi thodi na khuda karta hai ~ Jaani
Tu jhadon hoya mere kollon door sohneya
Main kabraan’ch sutt’ta sindoor sohneya
Do bediyan’ch pair jehda rakkhe sohneya
Oh dubbda hunda ae nai oh tairda
Kade ess phool te kade oss phool te
Yaar mera titliyan varga
Yaar mera titliyan varga
Leke shagun dardo ka saath aati hai Jaise bina mange hi khairaat aati hai Wo mere chhat pe aake naachti nacharo ki tarah Kuch aise tere yaadon ki baraat aati hai ~ Jaani
Ohdi ankh ch suraj ae
Agg da badal ae
Mainu lokan ne samjhaya si
Jaani te pagal ae
Ohdi ankh ch suraj ae
Agg da badal ae
Mainu lokan ne samjhaya si
Jaani te pagal ae
Oh kivein main tainu ae samjhawan
Main tere bin mardi jaawan
Zindagi ho gayi chitti meri
Main ranga di maut manawa
Akal teri te peh gaya parta
Tu nai sajna Rab ton darda
Tu mere marne de dua karta
Ve jan walia enj chhad ke na javi
Kite vaade sare oh tor nibavi
Galan ishq di kitian sang ratan kadia
Oh bhull na javi meinu chhad na javi…
Haaaye..
Haaaye..
Mera yaar sajjan tun dildar sajjan tun
Meinu kol luka le gal sine la le
Ghar aja mahi fer na ja mahi
Tere tarie pava teinu kinj samjava
Ik wari aja ghar phera paja
Koi labh ke liade mere dil da ranjha
Rabb teri khudai mein deva duhai
Oss bekadre nu meri kadar na aai
Bahan kangna pake hathe mehndi lake
Kanni mundra pake hun kehnu dikhava
Chann edi charia tun ghar na mudia
Rava tak tak teria akhaa rondian meria
Ve tun samj na paia man ishq machaia
Ve mein ho gai challi rovan beh ke kalli
Ve mann le kehna dukh hor ni sehna
Deva dil nu tasalli rova beh ke kalli
Kinj badal gia tun dil khed gia tun
Hasse hasia de vich dil tod gia tun
Ve jan walia enj chhad ke na javi
Kite vaade sare oh tod nibavi
Galan ishq di kitian sang ratan kadia
Oh bhull na javi meinu chhad na javi…
Haaaye..
Haaaye..
Je hove ijazat teri kara ibadat.
Bolun kesay tjhe phir se chahiye saath tera
Dobara karun ga wo paap ni
Jeeraha jesay na khatam hua bachpan mera
Jesay na milta hai gunah koi
Chor in baaton ko tu jaanay de
Ajaata hamesha hun mein logon k bulaanay pe
Sachi hon ya jhooti mjhe baatein ye bataanay de
Batin chor kamazkam zahir jo sajaanayy de
Bolun kesay tjhe phir se chahiye saath tera
Dobara karun ga wo paap ni
Jeeraha jesay na khatam hua bachpan mera
Jesay na milta hai gunah koi
Chor in baaton ko tu jaanay de
Ajaata hamesha hun mein logon k bulaanay pe
Sachi hon ya jhooti mjhe baatein ye bataanay de
Batin chor kamazkam zahir jo sajaanayy de
Khud ki qeemat na par kapray hein ye branded
Na samajhna ye muskuraahatein hein candid
Logon se ghirra hua betha dekhun phone mein
Is intizaar mein k khatam ho ye mehfil
Hai nazar ata bhaiyon k liye na lartay ye
Lagta hai niklay izzat chor k muhallay mein
Humaari chahat jhooti jab tak hum hein nashay mein
Aur jab waapas ata hosh aik doojay se jallein ge
Jahan pe dil kiya wahan pe ye chal pare
Aqal se kam umer choti in k bas hein kadd barray
Sharam gaah phadday jeda uston kedi GUN challay
Qadar karo bacho jab bhi mera kalam gal kare
Gaal kaddo honday phir inaanday kann kharray
Rabba dewein mein nu lafz naway
Maangu sada yahi mjh pe bas mera bas chalay
Rakhun sab salaamat mjh se bas meri nafs marray
Hai meri khwaahish likhun jo na likha pehlay kabhi
Ho jaye kuch aesa meri ghaltyaan bhi lagein sahi
Lekin banay mera naam in gaanon se nahi
Neeyat meri saaf hai par abhi aamaalon mein kami
Hai mjhe fiqar kam se kam isko tum rehne dena
Agar ziqar karun uper waalay ka to kehnay dena
Isi tarha hun mein khud ko tasalli deta
Tujhe to hai pata milta itna ziada kehne sena
Mere sena rakhna tum itni ziada umeed
Tu kia cheez hai larki school se mein kar ra cheat
Phir bhi lagta khaas inkay rap ka asaasa hun mein
Kabhi na samajh paya kesay inko bhaata hun mein
Baahir na jata mjh se karwaalo tum nekyaan
Maanglo ye paisa jesay dollat hai ye meri naa
Mein jeena chahta jesay nahi ana saans dooja
Phir bhi jeera jesay nahi ana saans dooja
Taal k uper mehz karta mein aik baat na
Jo acha lagay larkay usko tum sambhaalna
Jo bura lagay usko koshish kar k jaanay dena
Par jab tak bolay HASHIM tab tak na usko kaat na
Dunya karti ye lehaaz na
Logon ko jo khush rakhein paas wo alfaaz na
Hasta hun sawaalon pe jab hota koi jawaab na
Rab ke raazi honay tak hun RAB hi mera aasra
Dil Laga Lay Lyrics - Bol Jani Prod. by superdupersultan
Table of Contents
Dil Laga Lay Lyrics
Bhula de wo chehre jo dhoka dein Mulaqatei milne ka moqa dein Aur ham tehre ajnabi gehre Shikway hain boht sunnay behray Kya paya kya khoya, na jaaga na soya Na parwa kisi ki, main gumsum sa hoya Main na bhi karu phir main aahein bharu Tujh se milnay ki khwahish me han bhi karu Par tu aye na, bebasi ye jaye na Jo hassi mere chere pe wo murr kar kabhi aye na Kuch bewafa se chehre, wo aake mujh se keh rae Ke aaj bhi ham wahi pe rehm hota isse tehre
Kuch aesa haal hai Aata khayal hai Mujhe bhool ja tu Ya dil laga le Kuch aesa haal hai Aata khayal hai Mujhe bhool ja tu Ya dil laga le Ab dil laga le (Na na na na nana) Ab dil laga le
Pal bhar me bhula diya, meri chahato ka sila diya Khushiyon ke bazar me kharey, tune ghum ka tohfa dila diya Dil me shikway to rakhta hun, kar bhi aur kya sakta hun Shayd mera wajud na, main ab uska saya sa lagta hun
Kuch aesa haal hai Aata khayal hai Mujhe bhool ja tu Ya dil laga le Kuch aesa haal hai Aata khayal hai Mujhe bhool ja tu Ya dil laga le Ab dil laga le (Na na na na nana) Ab dil laga le
Mahirana Qalam ya mai Karachi ki Sarak sa
Haar sa seekhon mai haar ka Jeeton
Repeat my act Mai beat ko peeton
Lethal my pen Mai beat ko Cheeron
Street mai peer hoon Qasam sa!
Karam ya that I’m great! Janam Janam sa!
Likhai gold jaise Sunaar ho
I guide folks jaise Kite’s nose
I’m a psycho haven’t diagnosed
I write roze hai Sanak ya!
Pakar ya ! Flow Khasa Garam hai!
Likhon bars phir milay daad
Respect is reason I do the Art
Mai jaise Nas bachpan sa Khaas
I’m from the Mars aaya Falak sa!
Parakhshay uraon Tarapkay !
Jalain foes jab chalain Flows
Write hundred Bars then hundred more
Ya bante GOATs ab banain Ghosts
I leave’em Cold hain Naram Ya!
Sambhal ka! Aur ya Sub Halke
And I’m Innovator you been a hater
Ya flow mera hai Industry Shaker
Tou mera prey ab ja ka pray kar
Mai jaise Taker ab dafan Ya!
Tou lage Chawal Shakal Sa!
Mai Mukhtalif, mai mustaqil mai mushtail hoon kaghaz pa
Har nuqta fit, mai bunta lit mai multamis hoon app sub sa .. ka
Kala mai hai yahan farq aayan
Mujh sa kafi peechay hain meray saray ashqiya
Lughat kay saharay kay bawajood ya saray noob
I speak the truth jaise booth mai hoon khara mai ba wudhu
Mai karta Rap taakay sach mai sub bata sakon
Is mahre mai aagay jaa kay farq mai laa sakon
Rhymes mai first class par har mai just pass hoon
Likhon verse khaas tou alfaaz karon barbaad kiyon?
Mai sartaaj hoon mera sar baand tou
Mujhe maar dainge sar mai basay khayalat youn
Na mai naya Nas hoon na mai naya Pac hoon
Mai khaas hoon, K-Town mai mayanaaz hoon
Likhon bars mai poori raat chaand taktay
Aur din mai soraj kay saath app ka bhai aang barsay!
I’m OUT!
[Verse]
When I brain storm the pain drops
Think of better bars than me it’s simple, you can’t dawg!
You got the game on lock? I know the game locks
My skill is superior even if we got the same props
Tou hai puppet I eat rappers line Muffin’
Tou nhi mera lunch one punch and you buggin’
Teri team poori trippin meri team sirf spittin
We kill’em har bar hard har bar is vicious
Like Kid Vishis’s Big brother Ryan (Royce)
Stop tryin’ tou nhi hard and your glock dyin’
Teray words nhi hain khaas tera verse hai beekar
Mai nhi pita chars but I stone rappers ab ya khaak!
Meray Lyrics nhi Juwala ya hai Earthquake
Underground mai Dhamaka I’m a Cursed Poet
Street poet seedha from Karachi mainay dekhi buht Tabahi
Har bar mai likhta Dil sa ab ya Qalam da Gawahi!
[Hook]
Art of Syllables, we gon’ brain storm
Tujhe pata Bro lyrical game strong
Art of Syllables, we gon’ brain storm
Tujhe pata Bro lyrical game strong
When I brain storm the pain drops
When I brain storm the game stops yeah
When I brain storm the pain drops
When I brain storm the game stops yeah
[Verse]
These incredible scriptures are like pyramid structures
Likhai meri piece of Art raisin’ the Culture
Mera Qalam is like the Ring of Solomon
Duniya iskay Qaabo mai bina Jaadu ka I’m the King of Dawn!
Har verse mera best I haven’t wrote my best verse
Your song won’t last long cause you lack worth
Jab culture barhay forward whack rappers jain backwards
Don’t care what’s your net worth skill sa tou Bankrupt
Never hang up! No! Hip-hop hai call pa
Wanderin’ through my hood all day flip flops mai
I’m Chill they can’t kill the beat like I do
Fight who? Mai incomparable doun reply kiyon?
Qalam ki Ink hai khatam honay ko I need a refill
Tou soochta nhi likhnay say pehlay you need to rethink
Redo nhi betajust undo your career
laga sandoor kiyon ka game sa rukhsat honay mai nhi dair
[Hook]
Art of Syllables, we gon’ brain storm
Tujhe pata Bro lyrical game strong
Art of Syllables, we gon’ brain storm
Tujhe pata Bro lyrical game strong
When I brain storm the pain drops
When I brain storm the game stops yeah
When I brain storm the pain drops
When I brain storm the game stops yeah
[Verse]
You know I’m At it! My lyrics are too Aesthetic
Beautiful to the point you rewind and become an addict!
Just like the Coke you snort but just much Pure!
I’m sure you haven’t seen a brute like this before
Kill a Verse with ease I’m that D Boy
Ain’t from Detroit I’m a bar dealer you Rejoice
The lines I spit the mind is lit I depict
Reality, casualty on beat you can’t resist
AK vs AK (Music from the Netflix Original Film) Movie All Songs Lyrics
Ghum Lyrics
Tik-Tok..
Hey, pyare hamare bata ye
Bata de re
Aage se lun dahina ya peeche se lena hai kya
Jo naake pe aake do chakkar laga ke phire
Ay-Ay-Ay-Ay-Hey
Wo kaali, wo peeli haveli ke baju se hai
Halpaheli ka puche kirane ki Raju se hai
Bas baayein mudega do raahein khulega
Raahein khulega, re raahein khulega
Re kahan hai-kahan hai..
Hey Ghum..
Tik-Tok..
Hey sadak pe khade hai narak jaisa kyun laage re
Har aandhi gully sab ghamani hai saale hai re
Bagiche ke peeche ya highway ke neeche se hey..
Ay-Ay-Ay-Ay-Hey
Wo neeli, wo geeli, nasheeli si raahon mein hey
Thikaana chuupa hai bas inhi sawalo mein hey-hey
Sahi mod aayega toh phir mil jaayega re
Re kahan hai-kahan hai..
Coolie No. 1 (2020) Bollywood Movie All Songs Lyrics
Mirchi Lagi Toh Lyrics
Arey wah!
Main toh rashte se ja raha tha
Main toh bhel puri khaa raha tha
Main toh ladki ghuma raha tha
Haan rashte se ja raha tha
Bhel puri kha raha tha
Ladki ghuma raha tha-
Tujhko mirchi lagi toh main kya karoon
Tujhko mirchi lagi toh main kya karoon
Main toh rashte se ja rahi thi
Main toh ice-cream kha rahi thi
Oh main toh naina lada rahi thi
Rashte se ja rahi thi
Ice-cream kha rahi thi
Naina lada rahi thi-
Tujhko mirchi lagi toh main kya karoon
Tujhko mirchi lagi toh main kya karoon
Wo puraane saadabahaar geet!
Jale chahe saara jamaana
Chahe tujhe tera deewana
Jale chahe saara jamaana
Chahe tujhe tera deewana
Sang tere main bhag jaaun
Nazar kisi ko bhi na aaun
Are log dilwalon se yaar jalte hai
Kaise bataun kya kya chal chalte hai
Ae, ae, ae ae haye
Main toh gaadi se ja raha tha
Main toh seeti baja raha tha
Main toh topi phira raha tha
Arey gaadi se ja raha tha
Seeti baja raha tha
Topi phira raha tha-
Tujhko dhakka laga toh main kya karoon
Tujhko dhakka laga toh main kya karoon
Hello?
Aap jis number ko call kar rahein hai
Wo abhi pyaar mein hai
Nayi koyi picture dikha de
Mujhe kahin khana khila de
Nayi koyi picture dikha de
Mujhe kahin khana khila de
Zara nigahon se pila de
Pyaas mere dil ki bujha de
Aaj tujhe jee bharke pyar karna hai
Teri nigahon se deedaar karna hai
Ae, ae, ae ae haye
Main toh thumka laga rahi thi
Main toh geet koyi gaa rahi thi
Ho main toh chakkar chala rahi thi
Thumka laga rahi thi
Geet koyi gaa rahi thi
Chakkar chala rahi thi-
Teri nani mari toh main kya karoon
Teri nani mari toh main kya karoon
Tujhko mirchi lagi toh main kya karoon
Tujhko mirchi lagi toh main kya karoon
Aye coolie!
Tujhko mirchi lagi toh main kya karoon
Tujhko mirchi lagi toh main kya karoon
Teri nani mari toh main kya karoon
Tujhko mirchi lagi toh main kya karoon
Coolie No. 1 (2020) Bollywood Movie All Songs Lyrics
Tere Siva Lyrics
Dil ko mere ye kya hua hai
Milke tujhe udne laga hai
Sunta nahi ab ye meri
Dekho jara bhi
Khwabon mein ye jaake tujhe milne laga hai
Tere siva main kuch bhi jaanu na
Bas itna jaanu re
Is jahaan mein sab kuch chhod ke
Main tujhe apna maanu re
Tera ishq satave
Kyun tu milan na aave
Aake samne tu beh ja sohneya
Kar kar yaar udeekan
Langhiyaan kinniyan tareekhan
Aake naal apne lai ja sohneya
Ho sun lai na mere dil de
Ki kehnde ne jazbaat
Neddeya tu mere
Ajj sun lai meri baat
Love me, love me, love me
Baby saari-saari raat
Love me, love me, love me
Baby saari-saari raat
Love me, love me, love me
Baby saari-saari raat
Love me, love me, love me
Baby saari-saari raat
I know you just want
Main takki jawaan
Raat saari-raat saari
Gets take away
Main koshish kitti
Lakh vaari-lakh vaari
I know you just want
Main takki jawaan
Raat saari-raat saari
Gets take away
Main koshish kitti
Lakh vaari-lakh vaari
Dim dim taareyan di roshni’ch
Sohneya ve tera hi intezaar kardi
Bin tainu puchheyan
Je yes main taan kardi
Main na inkaar kardi
Kachi se vi kachi haigi
Naram kalayi meri
Hauli hauli aake phad le
Hath mera phad ke
Spin mainu kari ja
Tu pure saare khwaab karle
Hoyi na kiss da wait karda
Tell me now deri hai kis gall di ve
Love me, love me, love me
Baby saari-saari raat
Love me, love me, love me
Baby saari-saari raat
Love me, love me, love me
Baby saari-saari raat
Love me, love me, love me
Baby saari-saari raat
Laga Reh Lyrics - Talha Anjum, Talhah Yunus Jokhay
Table of Contents
Laga Reh Lyrics
If I go let him know I said “larkay laga reh”, Laga reh, larkay laga reh If I go let him know i said “Teri apni jagah hai”, Bro teri apni jagah hai, Let him know ke wo kar dil razamand jis mein, Let him know hum 1 rooh 2 jism mei, Let him know ke koi mar ke ke bhi marega nai Let him know Yahan maut ki bhi qismein
HipHop andheray mai tha aur hum dono torch thay, Double aur triple pe show bajanay pohanchtay Apni zindagi theatre, God’s Play, God’s Plan, koshish mere hath mai, Maine koshishon pe koshishen hi ki hain, Ye mera tajurba hai, meri asliyat yehi hai, Mere talent pe soya tha poora shehr, Ek waqt tha k apne bhi lagte thay mujhe ghair, Kuch nai milna rap se, bole ghar walay, Ab woh ghar walay kehte ghar mai studio bana lay, Waqt badalta hai, you just gotta do you, Khuda sab ka hai, mat hona udaas yuun, Tez nai ziada bhaag, beta ye marathon hai race nai samjha baat, Mai rhyme mai advice de raha life changing, Degree nai thi, Dedication se life change hui, Dikhrahi nai thi jo cheezen woh ab hain nazar mai, Mera kia banta music chor deta agar mai, Mai baant du tou bhi bachen mujhe seven figures, Mujhe linen kerati aa ke Gold diggers, Sona mujhpe haram, and so is liquor, Mai teri tarah ek insaan hi hu jigar, Maine time lagaya koi nai bola mujhe laga reh, Tou maine khud ko bola bas tu apna sagga reh aur laga reh
If I go let him know I said “larkay laga reh”, Laga reh, larkay laga reh If I go let him know i said “Teri apni jagah hai”, Bro teri apni jagah hai, Let him know ke wo kar dil razamand jis mein, Let him know hum 1 rooh 2 jism mei, Let him know ke koi mar ke ke bhi marega nai Let him know Yahan maut ki bhi qismein
Bae misaal de meri k bemisaal hu mai Tapka du raal, log taraste par nidhaal hu mai, Khud se sawaal apni hi baaton ka jawaab du mai, Laga reh, ye dunya maze, sarr ghuma du haiin, I feel like Kanye , ye zindagi kahani hai, Aap maniye na maniye bhai kabhi tou haar maanye, zabaani yaad hain gaanay apne, saaray day ones raami hai, Bauuu raami, aja khelen baraf paani phir, Mera koi sani nai, Mademuqaabil nai, pathar iraani be, Bol jaani, hustle jaari tabhi daarhi barhti jaa rahi hai.. Kandhay mere bhaari tabhi thanday jese narial, Mai aaj hoon jani kal nai, boye hain beej tu bhi khayega ye phal ay, Ghar wale kehte thay Rap chor de tu parh bhai, Mai laga reh, mai kese chorun apna ghar bhai, HipHop mai paisa nai phir bhi kamaya bhai, Mai tere jesa nai, har rasta khud banaya bhai, Dollar lagaya nai, kyun karu paisa zaaya bhai, Izzat dene wala rabb, maine sirf waqt lagaya bhai, Khan ne bulaya, par kiraaya nai, 4M jani student card chalaya, mil ke khaaya, show bajaya, paisa aaya par chupaya nai, Mai jese Nipsey, Hustle itni wazan aaya hi nai..
If I go let him know I said “larkay laga reh”, Laga reh, larkay laga reh If I go let him know i said “Teri apni jagah hai”, Bro teri apni jagah hai, Let him know ke wo kar dil razamand jis mein, Let him know hum 1 rooh 2 jism mei, Let him know ke koi mar ke ke bhi marega nai Let him know Yahan maut ki bhi qismein
Huh!
Its complicated, ego na samajhna issay
Ye log hein khaali jaali acting hun mein karta lekin
Hastay ooncha dikhana chahtay ye khushi ye is
Dunya k dunyaavi dunya mein na rehtay sukhi phir bhi
Nazar mjhe ata hai Nasal parast na
Par jo niggah/nigga mein ata
to wo zabaan pe bhi ata hai
Bhai inka sada hai
Gaanon mein haraaami banta
Keep a 100 spit karta praimfaya/primefire tabhi
Hoja underground tera dil kala khoon ni
Jo bhi naam hai tere gaon ka ussay bhool ni
Garmi charri rehti mjhe bolo mjhe cool ni
Class aapkay bhai ki zaroorat ni hai school ki
Mein ne parha dunya hoti apna aqss hai
To phir tere mein aur mere mein kyun itna farq hai
Mein hun sunnaata baatein achi lagti hein jo tumhein
Par ye tu sunlay ye lafz tum pe karz hein
Chaaron paasay nazar aatay mjhe murda ya phir
Jeena nahi ata shayad jitna niklun baahir mujhe ye sab pasand ni
inke liye karta hun mein fake koi hassad ni
Rap mera aag par wo hoti garam ni
Laga rehta chahay millay hate koi sharam ni
Bina parda kudi hoti khet koi fassal ni
Yahan pe milay gi for sale charak dena jaani tel
jalne dena is awaam ko haan
Mahawratan milana meri haan se haan
Tufaan se pehlay ka rakha mein ne kaam se kaam
KHUDA k naam mein ne hona kuch hi saal k baad
Toh RABBA deween tu saans
Tab tak ruswa na karein
Mujh mein koi baat na barri par
Ye log faisla karne waalay hotay hein kon
Mere mein aakar hai ya nahi
Huh
Circle chota lekin chotay mera aim strong
Bhai aap ka yahein khara baaqi saaray bhai/by gone
Banna chata acha insaan lekin
Meri technicalities ne mjhe banadia cyborg
Meri har aik bandi mjhe bolay behiss/bay hisss
Saanp na mein shaid tabhi banna chahta wise aur
Banna chata acha insaan lekin
Meri technicalities ne mjhe banadia cyborg
Circle chota lekin chotay mera aim strong
Bhai aap ka yahein khara baaqi saaray bhai/by gone
Banna chata acha insaan lekin
Meri technicalities ne mjhe banadia cyborg
Meri har aik bandi mjhe bolay behiss/bay hisss
Saanp na mein shaid tabhi banna chahta wise aur
Banna chata acha insaan lekin
Meri technicalities ne mjhe banadia cyborg
Kia mein jo bolta wo suntay ho tum
Kia meri tarha tum bhi rehta ho gum
Meri tarha kia tum sehtay ho yenn saaaray
Kehna ho chahtay par rehtay ho chup
Paraya karta khud ko khud se sunlay jaan lee
Waahh ye karte mjh ko shayar maantay
Ab bhi kehtay bhai ye mere saans le
Lekin meri kalakaari ki to bhaiyya pehlay thori daad de
Par mjhe idol na bana
Mein nahi butttt mere emaan ko na hila
Mera chalta hai kalam to RAB ka hai karam ye
Mehnat ka sila tu na bata
Kon hun mein bhullay/bullay Shah gird/shahgird mere
Zinda khaanay waalay saaray yahaan gidd kede
Aap jesay log sirf note ginte hein
Mere jaye munday apnay din gin dene
Ye lenge naam mera jaane k baad
Jab mein na rahun ga to RABBA mere rakhein tu raaz
Jo mein na raha phone mera jiggar dena chupa
Aur bolein jhoot HASHIM hawass ka tha nahi ghulaam
Mein mustaqbil dekhun ye mera na haal
Mere maazi dunya aggay mein nu kita badnaam
Darun mout se mein kyun k sala na hun tyaar
Jo tu naraaz RABBA dunya mein hi dena saza
Chahiye thi izzat par ab shohrat ziada achi lagti kyun
Aya kaafi aagay jana chahta waapas par ab kia karun
Circle chota lekin chotay mera aim strong
Bhai aap ka yahein khara baaqi saaray bhai/by gone
Banna chata acha insaan lekin
Meri technicalities ne mjhe banadia cyborg
Meri har aik bandi mjhe bolay behiss/bay hisss
Saanp na mein shaid tabhi banna chahta wise aur
Banna chata acha insaan lekin
Meri technicalities ne mjhe banadia cyborg
Circle chota lekin chotay mera aim strong
Bhai aap ka yahein khara baaqi saaray bhai/by gone
Banna chata acha insaan lekin
Meri technicalities ne mjhe banadia cyborg
Meri har aik bandi mjhe bolay behiss/bay hisss
Saanp na mein shaid tabhi banna chahta wise aur
Banna chata acha insaan lekin
Meri technicalities ne mjhe banadia cyborg
Allah Khair Kare Lyrics – Saajz Ft. Himanshi Khurana
Allah Khair Kare Lyrics
Mere pyar ka majaak yun banane waalon
Allah khair kare
Bhari mehfil mein khel banane waalon
Allah khair kare
Mere pyar ka majaak yun banane waalon
Allah khair kare
Bhari mehfil mein khel banane waalon
Allah khair kare
Ho khoon di kalam naal likh ditti shayari
Kaise na bayaan karun chot lagi gehri
(Chot lagi gehri)
Saans chalti hai jinda dafnaane waalon
Allah khair kare
Mere pyar ka mazak yoon banane waalon
Allah khair kare
Bhari mehfil mein khel banane waalon
Allah khair kare
Kol mere hoke tu par mere kol na
Chup hunn kyun tu kujh te bol na
Kol mere hoke tu par mere kol na
Chup hunn kyun tu kujh te bol na
Meri haar pe yun jashn manaane waalon
Allah khair kare
Mere pyar ka mazak yoon banane waalon
Allah khair kare
Bhari mehfil mein khel banane waalon
Allah khair kare
Jisman di chaah teri kujh din hor ve
Dass mainu allah agge challe kihda joor ve
Jisman di chaah teri kujh din hor ve
Dass mainu allah agge challe kihda joor ve
Baat baat pe yun kasmein khilane waalon
Allah khair kare
Mere pyar ka mazak yoon banane waalon
Allah khair kare
Bhari mehfil mein khel banane waalon
Allah khair kare
Darr Kyu Lage Lyrics – Gravity Walls Of Jericho EP
Darr Kyu Lage Lyrics
[Intro]
Kehte hai, ki akelapan toh shayar ke liye zaruri hai,
Kabhi kabhi toh aisa mohaul banao ki khudke saath bina darre kuch lamhe bitana, aise na lage ki majboori hai.
[Chorus]
Darr kyu lage? Na tere jaane se, par tere aane se.
Hum kyu jeeye tere behkaave mai, tere rehjaane se?
[Verse 1: GRAVITY]
Sehma hua mai toh zindagi se, zinda-dili hoti meri khaali.
Kaali-kaali raatein, jaani-maani baatein maare jaati mujhe, zinda tujhe khaati.
Dooriyan satati, badhti aatishbaazi, sona nahi raazi, neend bhi jagati.
Cheekh bhi sunaati, geet bhi na gaati, bheed ki gunaahi, sehmi nahi syaahi.
[Chorus]
Darr kyu lage? Na tere jaane se, par tere aane se.
Hum kyu jeeye tere behkaave mai, tere rehjaane se?
[Verse 2: GRAVITY]
4 din, 4 raatein beeti jaise mili saasein, kya din, kya shaam hai?
Jaam bhare meri aankhein, raah dekhu kaafi ho chuki raat,
Chaand thehra jaise thehri saugaat.
Baat badhi jaake bani woh baadh, ab behte jaate usme, bache na aaj.
Mai kho chuka hu, khoj le mujhe,
Mai chahta hu ki koi de sahara, dhundh le mujhe.
Teri yaadein, yaadein nahi woh dard hai,
Sar pe mere bada karz hai.
Khudme baitha hu mai gharpe.
Par aaj bhi mujhe…
[Chorus]
Darr kyu lage? Na tere jaane se, par tere aane se
Hum kyu jeeye tere behkaave mai, tere rehjaane se?
Darr kyu lage? Na tere jaane se, par tere aane se
Hum kyu jeeye tere behkaave mai, tere rehjaane se?
The Power of Dreams of a Kid Tracklist, Badshah Lyrics
Hot Launde Lyrics
Ayy, Yeah
Ayy, Yeah
1 Number wali gaadi rakhne wala launda
2 Number wali daadi rakhne wala launda
Yaar Dilli se Mohali rakhne wala launda
Lekin bandi bas pahadi rakhne wala launda
Paise ki baat na ho to ho jata behara launda
Chup chaap kisi ko kuch bhi na keh raha launda
Center tak jaankari rakhne wala launda
Kanche Kaafi zyada bhari rakhne wala launda
Jaden Smith Fashion titch karne wala launda
Kabhi bhi bhaiyo pe na Snitch karne wala launda
Six Nine naahi naam se aur nahi kaam se
Side’in kabhi bhi na switch karne wala launda
Gas puri banata sode paani wala launda
Bandi se puch kitne chaude seene wala launda
Hater’on ko bhi feel bad dene wala launda
Guddi pe taid taid taid-
Har baar Cheer faad karne wala
Tere Career ke saath khilwaad karne wala launda
Panga nahi chota mota lene wala launda
Jalnewalo ke muh mein launda dene wala laun-da
Get It
Yeah eh! yeah eh! yeah eh!
Teri maa ki fruit chaat khane wala launda
Muh na khole puch taach mein yeh wala launda
Tatti rapper’on ko kabz dene wala launda
Hindi Rap mein launda shabd dene wala launda
Bada bhai cheer faad dene wala launda
Tera bhai G Faad dene wala launda
Chhota bhai G saar dene wala launda
Mauka dekh seedha teer baad dene wala launda
Cycle Career Jet karne wala launda
Baal ho ya bandi wet karne wala launda
Ya toh out ya to 100 aisa khele kaunda
Kaise bhi ho pitch sehwag jaisa pele launda
Kaale Sheeshe aali gaadi chale baitha launda
High Beam Jaise Taura maare aisa chaunda
Saare bhaaje door haande SHO mein launda
Baat kare DCP Te le ke SHO mein launda
Jab tak rehta chup chaap lagta badhiya launda
Koyi kare ungli zyada deta saria launda
Dinn raat kari ek tabhi chadh gaya launda
Saare hote motivate kaam aisa kar gaya launda
Are Ho jaye fir! hahah!
Seedha muh mein wifi dene wala launda
Bongchie Ke Bina High dene wala lauda
D se pehle Excite karne wala launda
Sakhti dekh Left Swipe karne wala launda
Kylie ke lips hai ye shine dene wala launda
Punch pe punch punch line dene wala launda
Pele bhai Messi Ronaldo Maradona
Ghughat odh liya? kar ab pairi pauna
Amul ki tikki zubaan pe butter launda
Hand pump ukhade gaddar launda
Mubarak ho bali hua pura heera launda
Helmet pehan lo chalne wali Hero Honda
Sunn naa ahh ahh kar dega ye launda
Bina Chorus ke gaane hit kar dega ye launda
Har ek shabd mein majje dene wala launda
Pata to hai ki hasa dene wala launda
Memes se gaana pura bhar dene wala launda
Mitha sa pyaar ka ek dard dene wala launda
Fotty bhi bole behn** tu hai galt launda
It’s yo boy bole haashmi hai murder launda
Mere jaise koyi na iklauta launda
Nicki Minaj mein jo fit mera Anaconda
Lagti hai badi pyari pyari
Matt meri tune maari maari
Ho ho…
Jabse hai maine dekha tujhe
Dil kare dil de de tujhe
Ho ho…
Teri akhiyan, teri sakhiyan
Jehdi goggle paake rakhiyan
Tera koka, teri baali
Tera hasna, teri gaali
Kamaal hai, kamaal hai, kamaal hai
Kamaal hai, kamaal hai, kamaal hai
Kamaal hai, kamaal hai
It’s your boy badshah!
Kamaal hai!
Tere aage pichhe kaate jo chakkar
Hum woh bache nahi hain
Jaanu hum aashiq hain sache
Par sache nahi hai
Tere do kaudi ke ex ke jaise
Baaton ke kache nahi hain
Par zindagi hi naam tere hum kar dein
Itne bhi ache nahi hain
Paisa waisa sab okay okay hai
Par dil bada grand hai
Gucci ucci gaye udhaar laine
Launda khud ek brand hai
Tune bhi shehar hai sir pe uthaya
Rab ne chhuttiyan leke baby tujhko banaya
Kaise bataun tujhse door kaise reh raha hoon
Balki main to keh raha hoon ke
Teri mummy, tere papa
Tera bhaiya, tera chacha
Tera dada, teri naani
Teri jamuna nagar wali maami
Kamaal hai, kamaal hai
Kamaal hai, kamaal hai
Kamaal hai
Chalti hai jab haule haule
Dil sabka dole, dole
Ho ho…
Teri beauty kill kare kare
Dil tujhse na bhare bhare
Ho ho…
Tera aana, tera jaana
Tera sabse baahar gaana
Teri hello, teri hi
Teri coffee, teri chai
Teri denim, teri kurti
Teri dance floor pe furti
Teri baatein, teri jhalki
Tu head to toe poori ladki
Kamaal hai, kamaal hai, kamaal hai
Kamaal hai, kamaal hai, kamaal hai
Kamaal hai, kamaal hai, kamaal hai…
Maine ishq kiya tujhe sohneya
Tune di hai judai ve
Maine di hai tujhe duniya ve
Tune di hai tanhai ve..
Tune dard diye hai itne
Ambar pe sitare jitne
Jag jag ke raaton mein
Meri tarah aankhon mein
Mahi aansuon ke dhaage tu piroyega..
Tu bhi royega mahi tu bhi royega
Meri tarah tu bhi ikk din kisi ko khoyega..
Tu bhi royega mahi tu bhi royega
Meri tarah tu bhi ikk din kisi ko khovega..
Haan.. Haan…
Tune chhod diya yun tanha
Jaise waqt se bichhda lamha..
Mahi ve! Mahi ve! Maahi ve!
Dekhi teri khudgarzi ikk chali na meri marzi,
Mahi ve! Mahi ve! Mahi ve!
Main hoke rahi bas teri
Tune kadar nahin ki meri
Jag jag ke raaton mein
Teri tarah aankhon mein
Mahi aansuon ke dhage tu piroyega
Tu bhi royega mahi tu bhi royega
Meri tarah tu bhi ikk din kisi ko khoyega..
Tu bhi royega mahi tu bhi royega
Meri tarah tu bhi ikk din kisi ko khoyega..
Tere baajon kamli hoyi meri kadar na karda koyi
Jind meri kamli hoyi tere baad rooh tak royi…!
Aa…Haan.. Haan..!
Kisi Gair Ka Nahi Lyrics – Mohit Chauhan Sanjeev-Ajay
Kisi Gair Ka Nahi Lyrics
Jitni dafa janam loon main
Utni dafa tera ban ke rahoon
Ishq mera hai pakeezah
Sau sau dafa sar-e-aam kahoon
Main tumhara hoon tumhara
Kisi gair ka nahi
Kisi gair ka nahi
Main tumhara hoon tumhara
Kisi gair ka nahi
Kisi gair ka nahi
Tere bin tha main adhoora
Tujhe milke hua mukammal
Maine Rab se ye kaha
Tere bin jeena nahin ek pal
Tujhse juda hua agar toh
Khud se juda ho jaaunga
Main tumhara hoon tumhara
Kisi ghair ka nahi
Kisi ghair ka nahi
Main tumhara hoon tumhara
Kisi ghair ka nahi
Kisi ghair ka nahi
Main hawa mein ghol dunga
Ishq apna iss tarah
Tum karoge naaz mujhpe
Mera waada hai humnavaa
Taarifein teri har pal
Gaa kar ke sunaaunga
Main tumhara hoon tumhara
Kisi gair ka nahi
Kisi gair ka nahi
Main tumhara hoon tumhara
Kisi gair ka nahi
Kisi gair kaa nahi
Main tumhara.. tumhara.. hmm..
Khwabon se keh do nazar mein na aayein
Vaadon ki tarah tere yeh bhi toot jaayein
Khwabon se keh do nazar mein na aayein
Vaadon ki tarah tere yeh bhi toot jaayein
Dard kab talak mera hoga humsafar
Jaata kyun nahi teri tarah chhod kar
Yaadon se keh do na yoon paas na aayein
Vaadon ki tarah tere yeh bhi toot jaayein
Toot’ta hai har ek dil
Tootna hi dil ki manzil hai
Saari dua, saari wafaa
Iss saazish main sab shaamil hai
Toot’ta hai har ek dil
Tootna hi dil ki manzil hai
Saari dua, saari wafaa
Iss saazish main sab shaamil hai
Ghairon ki baahon main milne lage ho
Ab to yeh bhi kubool mujhe
Bhool gaya jo tujhe ik pal mein
Tu bhi ja ab bhool use
Teri gali ab na kabhi
Aaunga main oh yaara
Bas dil se keh do darmiyaan na aaye
Vaadon ki tarah tere yeh bhi toot jaayein
Khwabon se keh do nazar mein na aayein
Vaadon ki tarah tere yeh bhi toot jaayein
I feel alive uper waalay ka hai karam
Ye lafz priceless wahan jahan biktay hein bashar
Badaltay sidein but they sleeping munday lete karwat
I read faces bolo kesay na jaon shakal par
Wo mjhe jaanna na chahti usko pasand mera style
Naam mera hashim baby par u can call me tonight
Wesay bhi meri na ziada koi life
Mein bas likhta rhymes majbooran jo ye karte rewind
Top pe nahi hun shaid tabhi i dont got no views
Par nazaaray special ni hein larkay barabar jhoom
Ye nahi samajh paatay i just love to fuckin rap
Inko na hazam hota bas yahi waja hai kyun
Sarkon pe poondi kar k kat jaati hein raatein apni
Mohad murr k dekhta pyaari bachiyaan mein dekhun par ugly
Mera matlab agli waali
Chahta rakhna saari chahta khud ko rakhna kisi ka ni
Darparda darpesh gham sada
Thora thora phir bhi gawky boys kar re fatah
Parewaar bara ghar lagay har aik jaga
Lekin bhai log hein fire proof un mein na koi sarta
Mein tera bhai no? kyun lar (binocular) tay ho dikhaon ga door tumko
Badqismati se mein na samajh ata hun kuch ko
Lyrically jin likhaaryon ko na sonay deta
Cheen k sukoon inka milta hai sukoon mjh ko
Basic rhymes kar ra A A B A
Beat pe hun behra i dont hear what u say
Aik doojay se hein punga lete ye sab par na lete
H to the A S H I M se
Wordplays inki plates mein rakhdun
Khilaon inko lafz aur qabz mein kardun
Ye mojood hokay bhi hein ghair mojood
Ye larkay rap mein hein jesay letter rap mein W
I give charity i dont give a fuck
Kudyaan phassaanay waalay munday khud hi rehtay stuck
Hosakta hai mein ghalat hun gumraah kardon bachon ko
Ye mere jesa bannay k liye ziada koshish karein mat
Yahi dua hai
Ye kala hai aik libaas
Behes karni kia jab hein LAFAANI ikhtilaaf
Mout se hun bekhabar ibtida ni yaad
Lekin ye zamaanat le lo meri nahi koi intaha
Mera na lo tum imtehaan
Scene apna badla chora lena jab inteqaam
Jiggaarron k hein jigaarrr barray hum ni dekhtay makaan
Hassad karte abhi bhool chuka hun jin k naam
Ye kala harrdd hai kalakaar se bhi ziada
Ye kala shatranj mein hun jis mein bas aik piada
Aja holay khush chotay puch le mera irada
Still got some rounds left ab bhi wohi hai sirhana
Yeh piya tera rang
Laga hai angg angg
Meri na ab main huyi haan haan
Main chali tere sang
Na karna tha mujhko main woh kar gayi
Main duniya se tere liye hi lad gayi
Main sabse paraai ban gayi
Jag hansai ban gayi
Ab laage na kahin bhi mera man
Laagi re lagi aisi lagan
Piya huyi re magan
Teri ban gayi main jogan
Laagi re lagi aisi lagan
Piya huyi re magan
Teri ban gayi main jogan
Laagi re lagi aisi lagan
Piya huyi re magan
Teri ban gayi main jogan
Kyun do jagah do jism
Yeh alag se rehte hain
Ek dooje ke bina kyun
Yeh bhatakte rehte hain
Ab jo mile hain faasle
Yeh mit gaye samjho
Kam aise hi yeh dooriyan
Iss gham mein hi samjho
Yeh baatein teri mulakatein teri
Kuchh aisa asar kar gayi
Main sabse paraai ban gayi
Jag hansai ban gayi
Ab laage na kahin bhi mera man
Laagi re lagi aisi lagan
Piya huyi re magan
Teri ban gayi main jogan
Laagi re lagi aisi lagan
Piya huyi re magan
Teri ban gayi main jogan
Laagi re lagi aisi lagan
Piya huyi re magan
Teri ban gayi main jogan
Raat aayi hai raat aane do
Nasha hota hai nasha hone do
Dil jalta hai dil jalne do
Yaad aayi hai mujhe peene do
Raat aati hai raat aane do
Nasha hota hai nasha hone do
Dil jalta hai dil jalne do
Yaad aayi hai mujhe peene do
Tere haal ne sareaam badnaam kar diya mujhe
Sharaab ka ghulam kar diya mujhe
Na jee raha hoon na main mar saka
Aisa mera hashar hai ban gaya
Jo pehle maikhana tha woh ghar hai ban gaya
Ke ab to saaki ne bhi jaam ka hisab na rakh
Dard hota hai dard hone do
Zakhm gehra hai ise rehne do
Aankh roti hai inhein rone do
Yaad aayi hai mujhe peene do
Raat aayi hai raat aane do
Nasha hota hai nasha hone do
Dil jalta hai dil jalne do
Yaad aayi hai mujhe peene do
Raat aayi hai mujhe peene do
Raat aayi hai mujhe peene do
Raat aayi hai mujhe peene do
Uski yaad aayi hai mujhe peene do
Raat aayi hai mujhe peene do
Raat aayi hai mujhe peene do
Raat aayi hai mujhe peene do
Uski yaad aayi hai mujhe peene do
Russeya hoya ae ve tu ki sajna
Kal da lage na mera jee sajna
Russeya hoya ae ve tu ki sajna
Kal da lage na mera jee sajna
Deve na jawaab ve tu meri call da
Main rowaan tainu dissda hi nahi sajjna
Sach sach das ve
Kar hun bas ve
Mere naal lad lad thakkda hi nahi
Main tainu vaar vaar kardi aan phone
Vaje ringtone
Tu phone mera chakda hi nahi
Vaar vaar kardi aan phone
Vaje ringtone
Tu phone mera chakda hi nahi
Main hi kyun manawa har vaar sohneya
Tu vi taan galat hunna ae
Subah ton main shaam tak takka teri raahwan
Har roz ghar late auna ae
Har roz ghar late auna ae…
Hoya ae bukhaar ve
Din ho gaye chaar ve
Pher vi satauno mainu akkda hi nahi
Main tainu vaar vaar kardi aan phone
Vaje ringtone
Tu phone mera chakda hi nahi
Vaar vaar kardi aan phone
Vaje ringtone
Tu phone mera chakda hi nahi
Na na…
Tere ton bagair mera koi vi nai
Kade kari na tu beimaniyan
Mukh pher pher mere kolon langda ae
Sau rabb di main mar jaani aan
Sau rabb di main mar jaani aan
Hoiyaan sutain ve ronde mere nain ve
Vicky sandhu hanju pochh sakda hi nahi
Main tainu vaar vaar kardi aan phone
Vaje ringtone
Tu phone mera chakda hi nahi
Vaar vaar kardi aan phone
Vaje ringtone
Tu phone mera chakda hi nahi
Kho Gayi Lyrics – Amrit Pal singh Turaab Khan, Priyanka
Kho Gayi Lyrics
Sulag raha gardish mein yaaro jism mera
Na raha bas mein jazbaato ka sila
Sulag raha gardish mein yaaro jism mera
Na raha bas mein jazbaato ka sila
Aa meri aahatein kuch keh rahi
Teri dooriyan hai seh rahi
Tujhe paane ka kya rashta
Tujhe dhundhta main har ghadi
Meri rooh ko tera saath wo
Teri har khushi har baat wo
Meri yaadon mein hai kahin
Tu kho gayi
Kho gayi, tu kho gayi
Tu kho gayi
Tu kho gayi
Kho gayi, tu kho gayi
Tu kho gayi
Kisse in labon pe main sajaayi teri baitha
Taaron ke sahaare dil lagaaye main hoon baitha
Tera jo nasha hai ab jo roke na ruke ye
Hisse mein tere sab lutaaye main hoon baith
Meri aakhiri hasrat tuhi
Meri zindagi hai bas tuhi
Teri hasratein hai badh rahi
Meri saansein bhi hai tham rahi
Meri rooh ko tera saath wo
Teri har khushi har baat wo
Meri yaadon mein hai kahin
Tu kho gayi
Kho gayi, tu kho gayi
Tu kho gayi
Tu kho gayi
Kho gayi, tu kho gayi
Tu kho gayi
Dance with me under the diamonds
See me like breath in the cold
Sleep with me here in the silence
Come kiss me, silver and gold
You say that I won’t lose you
But you can’t predict the future
So just hold on like you will never let go
Yeah, if you ever move on without me
I need to make sure you know
That you are the only one I’ll ever love
(I gotta tell ya, gotta tell ya)
Yeah, you, if it’s not you, it’s not anyone
(I gotta tell ya, gotta tell ya)
Lookin’ back on my life you’re the only good I’ve ever done
(Ever done)
Yeah, you, if it’s not you, it’s not anyone
(Anyone) Not anyone
Forever’s not enough time to (No)
Love you the way that I want (Love you the way that I want)
‘Cause every morning I find you (No)
I fear the day that I don’t
You say that I won’t lose you
But you can’t predict the future
‘Cause certain things are out of our control
Yeah, if you ever move on without me
I need to make sure you know
That you are the only one I’ll ever love (Only one)
(I gotta tell ya, gotta tell ya)
Yeah, you, if it’s not you, it’s not anyone
(I gotta tell ya, gotta tell ya)
Lookin’ back on my life you’re the only good I’ve ever done (I’ve ever done)
Yeah, you, if it’s not you, it’s not anyone
It’s not anyone, not anyone
Oh, oh, oh, oh
If it’s not you, it’s not anyone
Oh, oh, oh yeah, woah
Yeah, you are the only one I’ll ever love
(I gotta tell ya, gotta tell ya, yeah)
Yeah, you, if it’s not you, it’s not anyone
(I gotta tell ya, gotta tell ya)
Lookin’ back on my life you’re the only good I’ve ever done (Ever done, oh, yeah)
Yeah, you, if it’s not you, it’s not anyone
Rob ki life ki khud ki narration
Is beat ka chaalu karun operation
Shehar mein mere mahaul hai garam
Mind bhi garam, ladkiyan garam
Pala bara rakhi aankho ki sharam
Vaise main Hindu par rap hai dharam
Likhne mein maahir, sunta tha Nasir
Barh barh hoon karta, kehte thay waalid
Ma bhi meri mujhse kuch pareshaan
Khaane aur peene pe deta na dhyaan
Sapne dikhaake jo huay thay gull
Aaj bandhte meri tareefon ke pull
Aah, kya waqt hai badla
Tu pehle se thass, kya loonga main badla
Girgit ki tarah tune rang tha badla
Wiser main par tu mera Bud na
Punchline karun spit bete bohat hard
Karun kill on wax, flow Kaan Faarh
Life of the culture, shabdo mein Jaan
Inki na maaan beere khud ko tu jaan
Likhta main cheesy bars inki ego karun burst
Behaviour hai worse, jaise Drake ka ho verse
Welcome welcome to my life
Music hi hai meri wife
Eyy, ye hai meri life
Eyy, ye hai meri vibe
Shabdon ke arth ke pardo ke pichey
Baatein karne waale chhode hain pichey
Selfmade maari maine gaadi ki self
Ring karun success ki door bell
Aag in the booth, chhote spit karun Jwala
Brown mera swag, music hai kaala
Ye neem hakeem bas daale jo scheme
Mere mooh pe ye change, jaise meri rhyme scheme
Wahee meri team, saath wahee sab Ladke
Poori raat kaam kar subah sotay tadke
Beat pe flow ne laga diye tadke
Tabhee tere mooh pe gaane bole ye charhke
Chop karun beat, smoke karun trees
Thoda playboy, tabhee play karun keys
Saanp ke sath na vartalaaap
Ye chahte main nahi par milaata haath
Banake ye fool chubhaate hain Kaante
Kaatun main raatein likhta ye baatein
Torhe hain naate kuch bande thay jaali
Bhare ye bethe dimaag hain khaali
Mere kalam pistaul, agar hota pissed off
Diss waali game mein bhai ka hai khauf
Thodi si liquor aur bhoolte fikar
Spit karun bars, khaata main snickers
Welcome welcome to my life
Music hi hai meri wife
Eyy, ye hai meri life
Eyy, ye hai meri vibe
Dooj Ka Chand (1964) Bollywood Movie All Songs Lyrics
Sun Ae Mahajabee Lyrics
Sun aye mahjabin mujhe
Tujhse ishq nahi
Mujhe tujhse ishq nahi
Tujhse ishq nahi
Nahi nahi nahi
Aye wallah
Sun aye mahjabin mujhe
Tujhse ishq nahi
Yu main tera kayal
Hu kayal hu
Nazo ada par mayal
Hu mayal hu
Jalwo ka dam
Jalwo ka dam bharta hu
Chhup chhup dekha
Karta hu
Par aye parda nashi
Mujhe tujhse ishq nahi
Tujhse ishq nahi
Nahi nahi nahi
Aye wallah
Sun aye mahjabin mujhe
Tujhse ishq nahi
Tu wo dilkash hasti
Hai hasti hai
Jo khwabo mein basti
Hai basti hai
Tu kehde to
Tu kehde to jaan de du
Jaan to kya imaan de du
Par aye khas lagi mujhe
Tujhse ishq nahi
Tujhse ishq nahi
Nahi nahi nahi
Aye wallah
Sun aye mahjabin
Mujhe tujhse ishq nahi
Mujhe tujhse ishq nahi
Tujhse ishq nahi
Nahi nahi nahi
Aye wallah.
Arz hai,
Dawa bhi kaam na aaye, koi dua na lage
Dawa bhi kaam na aaye, koi dua na lage
Mere khuda kisi ko, pyar ki hawa na lage
Is deewane ladke ko, koi samjhaye
Pyar mohabbat se na jaane, kyun yeh ghabraye
Is deewane ladke ko, koi samjhaye
Pyar mohabbat se na jaane, kyun yeh ghabraye
Dard-e-dil, jaane na, paas maein jitna aaun
Utni door yeh jaaye, jaaye, haan jaaye
Is deewane ladke ko, koi samjhaye
Pyar mohabbat se na jaane, kyun yeh ghabraye
Dard-e-dil, jaane na, paas maein jitna aaun
Utni door yeh jaaye, jaaye, haan jaaye
Is deewane ladke ko, koi samjhaye
Pyar mohabbat se na jaane,
Kyun yeh ghabraye
Rang na dekhe, roop na dekhe,
Yeh jawaani ki, dhoop na dekhe
Arz hai,
Kuch majnu bane, kuch raanjha bane
Kuch romeo, kuch farhad hue
Is rang roop ki chaahat mein
Jaane kitne barbaad hue, vo dekho
Ishq mein iske, baanvri hoon mein
Yeh bhala hai to, kya buri hoon mein
Yeh ladka, hai phir bhi, jaane kyun sharmaaye,
Jaane kyun sharmaaye,
Jaane kyun sharmaaye, haan sharmaaye
Is deewane ladke ko, koi samjhaye
Pyar mohabbat se na jaane, kyun yeh ghabraye
Jaanti hoon mein, yeh tadapta hai
Pyar mein iska, dil dhadakta hai
Jise dekho dil ki dhuni ramata hai
Are yeh mandir nahin hai, shivala nahin hai
Haseenon se kehdo kahin aur jayen
Mera dil hai dil, dharamshala nahin hai
Yeh akele mein, aah bharta hai
Phir bhi kehne se, yeh kyun darta hai
Sach kuchh bhi, bole na, jhoothi baat banaaye
Jhoothi baat banaaye, haan banaaye
Is deewane ladke ko, koi samjhaye
Pyar mohabbat se na jaane, kyun yeh ghabraye
Dard-e-dil, jaane na, paas maein jitna aaun
Utni door yeh jaaye, jaaye, haan jaaye
Is deewane ladke ko, koi samjhaye
Pyar mohabbat se na jaane,
Kyun yeh ghabraye
Phool khilte hain, bahaaron ka sama hota hai
Aise mausam mein hi to, pyar jawaan hota hai
Dil ki baaton ko, hothon se nahin kehte
Yeh fasaana to, nigaahon se bayaan hota hai
Dooj Ka Chand (1964) Bollywood Movie All Songs Lyrics
Pade Barkha Phuhar Kare Lyrics
Path niharu dagar buharu
Nain bahau roz
Suli upar sej piya ki
Kis widh milna ho
Pade barkha phuhar
Kare jiyara pukar
Dukh jaane na humar bairan
Rut barsaat ki barsaat ki
Pade barkha phuhar
Uth barse badarwa kare
Ik barse do nain humare
Haye miti kajare ki dhaar
Luta man ka singar
Dukh jaane na humar
Bairan rut barsaat ki barsaat ki
Pade barkha phuhar
Kare jiyara pukar
Dukh humari abhagan prit ke
Wohi jaane jo hara ho jit ke
Tute sapno ke har
Suna lage sansar
Dukh jaane na humar
Bairan rut barsaat ki barsaat ki
Pade barkha phuhar
Kare jiyara pukar
Dukh jaane na humar
Bairan rut barsaat ki barsaat ki.
Akhan billiyan tu mere vall takda ni
Main tainu dekhi jawan kahnu akh rakhda ni
Hoyi bechain tainu tak tak ke main
Jawan andron andri khardi
Teri cute jehi smile utte kinna mardi
Tera kinna kardi ve bhavein sawla hi rang ve
Akhan ch akhan pa le aa sohneya
Na door ja sohneya tu mainu aa gaya pasand ve
Cute jehi smile utte kinna mardi
Tera kinna kardi ve bhavein sawla hi rang ve
Akhan ch akhan pa le aa sohneya
Na door ja sohneya tu mainu aa gaya pasand ve
Ho dil vich teri tasveer jehi bana ke
Ohnu rawan takdi
Jehdi kade time naal uthdi nai si
Tera time chakdi
Ho dil vich teri tasveer jehi bana ke
Ohnu rawan takdi
Jehdi kade time naal uthdi nai si
Tera time chakdi
Mere baare koyi kahi jaave kujh vi
Tere baare na koyi gall jardi
Teri cute jehi smile utte kinna mardi
Tera kinna kardi ve bhavein sawla hi rang ve
Akhan ch akhan pa le aa sohneya
Na door ja sohneya tu mainu aa gaya pasand ve
Cute jehi smile utte kinna mardi
Tera kinna kardi ve bhavein sawla hi rang ve
Akhan ch akhan pa le aa sohneya
Na door ja sohneya tu mainu aa gaya pasand ve
Tu jadon aave saave akh meri kardi blink na
Vicky Sandhu hath mera chhadd
Kitte hor jodi link na
Ho tu jadon aave saave akh meri kardi blink na
Vicky Sandhu hath mera chhadd
Kitte hor jodi link na
Mainu aunde propose kinne mundeyan de
Tainu chawan taiyon haan ni kardi
Teri cute jehi smile utte kinna mardi
Tera kinna kardi ve bhavein sawla hi rang ve
Akhan ch akhan pa le aa sohneya
Na door ja sohneya tu mainu aa gaya pasand ve
Cute jehi smile utte kinna mardi
Tera kinna kardi ve bhavein sawla hi rang ve
Akhan ch akhan pa le aa sohneya
Na door ja sohneya tu mainu aa gaya pasand ve
Humein yaad kar ke tera bhul jaana
Dil nahi samjha tera door jaana
Humein yaad kar ke tera bhul jaana
Dil nahi samjha tera door jaana
Sab jhooth tha wo tera hassna hasaana
Tu bewafa phir bhi dil ye na maana
Jaane wale laut kar tu aaya kyon nahi?
Aaunga main bol kar tu aaya kyon nahi?
Koyi vada tune fir nibhaya kyon nahi?
Aaunga main bolkar tu aaya kyon nahi?
Jaane wale laut kar tu aaya kyon nahi?
Aaunga main bol kar tu aaya kyon nahi?
Koyi vada tune fir nibhaya kyon nahi?
Aaunga main bolkar tu aaya kyon nahi?
Main khaab kaise dekhu naye
Aashun tere hain mere palkon tale
Toota nahi mera yakeen
Badle nahi kabhi hum tere liye
Sach ho na jaye duniya ki baatein
Khamosh kar de zamaane ko aake
Jaane wale laut kar tu aaya kyon nahi?
Aaunga main bol kar tu aaya kyon nahi?
Koyi vada tune fir nibhaya kyon nahi?
Aaunga main bolkar tu aaya kyon nahi?
Jaane wale laut kar tu aaya kyon nahi?
Aaunga main bol kar tu aaya kyon nahi?
Koyi vada tune fir nibhaya kyon nahi?
Aaunga main bolkar tu aaya kyon nahi?
Kalla Sohna Nai Lyrics – Neha Kakkar Babbu Rajat Nagpal
Kalla Sohna Nai Lyrics
Jo jo tu keh denae
Hor koyi keh sakda nai
Tu jiddan pange lainae
Hor koyi lai sakda nai
Tainu chhad vi sakdi aan
Rakheya kar mera dar ve
Tu kalla hi sohna nai
Zyada na baneya kar ve
Tu kalla hi sohna nai
Zyada na baneya kar ve
Thodi der ch karda haan
Har phone te kehna ae
Ki pardhan mantri aen
Jinna busy tu rehna ae
Busy tu rehna ae
Mainu mitha bohat pasand ae
Kade cake le aaya kar
Kade hath to phadeya kar
Kade pair dabaya kar
Tere phone ch mere naam
Agge ik dil vi bhar ve
Tu kalla hi sohna nai
Zyada na baneya kar ve
Tu kalla hi sohna nai
Zyada na baneya kar ve
La la la la la la
Zyada na baneya kar ve
Tu kalla hi sohna nai
La la la la la la
Chahe pyar naal beshak
Mere vaal na patteya kar
Gall poori suneya kar
Vichon na katteya kar
Vichon na katteya kar
Ohna nu hi chauna ae tu
Main teri chat’an kaddiyan ne
Sab nu unfollow kar
Jo tethon umar ch waddiyan ne
Babbu tu banda ban
Tere bina vi jaana sar ve
Oho tu kalla hi sohna nai
Zyada na baneya kar ve
Tu kalla hi sohna nai
Zyada na baneya kar ve
Zyada na baneya kar ve
Kade taan mere layi tu
Shayari vi kar dinna ae
Kade par ehda lagda ae
Bilkul pyar ni karda tu
Ve main pichhe layi aan
Bin gallon uljhayi aan
Ajj mere taali na sawaal
Ho mainu saaf saaf dass ve
Nai taan teri meri bas ve
Je viah nai karauna mere naal
Ho mainu saaf saaf dass ve
Nai taan teri meri bas ve
Je viah nai karauna mere naal
Je tu pakka nai karna
Agge ki hunda dekho
Main vi phir ghare keh devan
Mere layi munda dekho
Tu haan kar wadda palace karawange
Naale koyi changa singer bulawange
Function saare complete kar ke
Ghumman layi baahar le mulak jawange
Ajj dass de tu tera ki khayaal
Ho mainu saaf saaf dass ve
Nai taan teri meri bas ve
Je viah nai karauna mere naal
Ho mainu saaf saaf dass ve
Nai taan teri meri bas ve
Je viah nai karauna mere naal
Tere koyi raas ni auni
Agg taan paani kattu
Tere jehe mental de naal
Meri jehi sayani kattu
Ban da je man taan bana lai sohneya
Tere mere ghar de mila lai sohneya
Tere ton ni rokna pher Babbu kise ne
Ik vaari roka karwa lai sohneya
Phir time chaahe le layi panj saal
Ho mainu saaf saaf dass ve
Nai taan teri meri bas ve
Je viah nai karauna mere naal
Ho mainu saaf saaf dass ve
Nai taan teri meri bas ve
Je viah nai karauna mere naal
Har mulaqat pe mehsoos yahi hota hai
Har mulaqat pe mehsoos yahi hota hai
Mujhse kuch teri nazar puch rahi hai jaise
Jaagte jaagte ek umra kati ho jaise
Jaagte jaagte ek umra kati ho jaise
Tune aankho se koi baat kahi ho jaise
Koi fariyaad tere dil mein dabi ho jaise
Koi fariyaad tere dil mein dabi ho jaise
Raat jawan hai tu bhi jawan hai
Main bhi jawan hoon mausam sahi hai
Tu bhi yahaan hai main bhi yahan hoon
Dekh raha hoon mausam sahi hai
Teri teri teri
Nahi nahi
Meri meri
Ho meri jawani ko keh degi
To khol dunga umbrella
Nach meri laila laila
Nach meri laila
Nach meri laila laila
Nach meri laila haaye
Nach meri laila laila
Nach meri laila
Nach meri laila laila
Nach meri laila haaye
Tere samundar mein dubki lagayenge
Husn ka khazana woh loot loot jayenge
Ho dil pe mere chot lagi hai
Hath laga ke sehla
Nach meri laila laila
Nach meri laila
Nach meri laila laila
Nach meri laila haaye
Nach meri laila laila
Nach meri laila
Nach meri laila laila
Nach meri laila haaye
Laila laila laila lage
Jaise pehla pehla hai
Laila laila laila lage
Jaise pehla pehla hai
Majnu tera khada
Saamne rehti laila hai
Ho aashiq tere 100-100
Par Tony Kakkar pehla
Nach meri laila laila
Nach meri laila
Nach meri laila laila
Nach meri laila haaye
Nach meri laila laila
Nach meri laila
Nach meri laila laila
Nach meri laila haaye
Laila ki jawani sab pe bhaari
Laila sabse chamatkari
Aaha aaha aaha dekha dekha
Laila ki jawani sab pe bhaari
Laila sabse chamatkari
Teri jawani ke garden mein
Dil roz raat ko tehla
Nach meri laila laila
Nach meri laila
Nach meri laila laila
Nach meri laila haaye
Nach meri laila laila
Nach meri laila
Nach meri laila laila
Nach meri laila haaye
Likhe jo khat tujhe wo teri yaad mein
Hazaaron rang ke nazaare ban gaye
Savera jab hua to phool ban gaye
Jo raat aayi to sitare ban gaye
Likhe jo khat tujhe
Koyi nagma kahin goonja
Kaha dil ne yeh tu aayi
Kahin chatki kali koyi
Main yeh samjha tu sharmai
Koyi khushbu kahin bikhri
Laga yeh zulf lehrai
Likhe jo khat tujhe wo teri yaad mein
Hazaaron rang ke nazaare ban gaye
Savera jab hua to phool ban gaye
Jo raat aayi to sitare ban gaye
Likhe jo khat tujhe
Fiza rangin, adaa rangin
Yeh ithlana, yeh sharmana
Yeh angdayi, yeh tanhai
Yeh tarsa kar chale jana
Bana dega nahi kisko
Jawaan jadoo yeh deewana
Likhe jo khat tujhe wo teri yaad mein
Hazaaron rang ke nazaare ban gaye
Savera jab hua to phool ban gaye
Jo raat aayi to sitare ban gaye
Likhe jo khat tujhe
Hai manjha tera tez
Yeh dil ki patang ko kaate haaye
Tujhi se kat ke yeh
Gire teri chhat pe aake haaye
Hai manjha tera tez
Yeh dil ki patang ko kaate haaye
Tujhi se kat ke yeh
Gire teri chhat pe aake haaye
Meri jaan chali jaaye hai
Tu jo mud ke dekhe haaye
Tujhi se kat ke yeh
Gire teri chhat pe aake haaye
Hai manjha tera tez
Yeh dil ki patang ko kaate haaye
Titli thi main baawri si
Idhar kabhi udhar kabhi
Kaise aa thehri teri chhat pe aake haaye
Manmaaniyon se hain nazaare
Kya darmiyaan hain yeh humare
Ho manmaaniyon se hain nazaare
Kya darmiyaan hain yeh humare
Dil kaagaz ka ek panchhi
Tu ambar saara haaye
Tujhe jo dekhe to
Yeh phurr phurr udd he jaaye haaye
Hai manjha tera tez
Yeh dil ki patang ko kaate haaye
Tujhi se kat ke yeh
Gire teri chhat pe aake haaye
Hai manjha tera tez
Yeh dil ki patang ko kaate haaye
Tujhi se kat ke yeh
Gire teri chhat pe aake haaye
Pyar ki pyar ki
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Yo Yo Honey Singh
Let me present
Ipsitaa
Hey yo
Hey yo
Seene se laga ke baahon mujhe lelo
Jaldi hai kaisi I like it nice sun slow
Meri heart beat fast
Par sab lage mujhe slow mo
I want to ride now
And need you right now ae yo ae yo
Seene se laga ke baahon mujhe lelo
Jaldi hai kaisi I like it nice sun slow
Meri heart beat fast
Par sab lage mujhe slow mo
I want to ride now
And need you right now come
Haso hansa ke gaya phasa
Tu to dil mera
Nasha nasha tera chadha nasha
Jab dekha chehra tera
Meri life mein yoon kar gaya kyun
Har din love wala season tu
What you gonna do jo main keh doon
Mere hearbeat ka reason tu
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Tu vi dekhe mud mud ke
Chhode na kasar
Apni nazron pe rakh baby
Thodi to nazar
Tere naam aur rutbe ka itna asar
Jab bhi hota tere sath
Sab bulaate mujhe sir
Love karun tujhe
Jaise chahti tu slowly slowly
Time hai kam
Mujhe kehte meri roli roli
Couple hai powerful
Jodi hai beautiful
Tu Anushka main Virat Kohli Kohli
Nehde nehde rehta mere just for while
Famous kudi aan main high profile
Maserati gaddi meri lit mera tyre
I can drive for you boy 1000 miles
Ghar-baar chhadeya main boy for you
Kar meri safety be my soldier
Tu kisi vi gallan vich na uljha
I’m boss girl already told you
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Ki kitna bechain hoke main tumse mila
Yeh tumhein nahi hai khabar
Aashiq hoon purana
Nahi hoon main aaj kal ka lover
Haaye hoye hoye galan wale toye
Jabse dekha inhein hum nahi soye
Haaye hoye hoye galan wale toye
Jabse dekha inhein hum nahi soye
Time waste karna baby gall fizool ae
Maare daddy raazi baby teri mummy cool ae
Dil pe hath rakh ab tu bhi bol de
Kabool ae kabool ae kabool ae
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Ho kude kehnde nigah maarda
Nigah maarda nigah maarda haye
Oye yo yo hona lokan layi lokan layi
Mere liye mera Honey tu kahai ve
Ho kude kehnde nigah maarda
Nigah maarda nigah maarda haye
Oye yo yo hona lokan layi lokan layi
Mere liye mera Honey tu kahai ve
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Pyar ki pehli first kiss
Pyar ki pehla
Pachtaoge Lyrics – Asees kaur, B Praak Nora Fatehi
Pachtaoge Lyrics
Ho mujhe chhod kar jo tum jaoge
Jo tum jaoge, jo tum jaoge
Bada pachtaoge bada pachtaoge
Ho mujhe chhod kar jo tum jaoge
Bada pachtaoge bada pachtaoge
Suniyan suniyan galiyan de vich rol na devin
Boohe kise hor layi khol na devin
Shayar Jaani je rulaoge
Bada pachtaoge bada pachtaoge
Tere bina zindagi ghuzarange kivein
Jaan jaan kihnu pukarange kivein
Karoge je karoge je daga karoge
Sadde wali maut tussi vi te maroge
Allah Vekhda zulm Kamaoge
Bada pachtaoge bada pachtaoge
Mujhe chhod kar jo tum jaoge
Bada pachtaoge bada pachtaoge
Ho mujhe chhod kar jo tum jaoge
Jo tum jaoge, jo tum jaoge
Bada pachtaoge bada pachtaoge
Ho mujhe chhod kar jo tum jaoge
Bada pachtaoge bada pachtaoge